Essay: ‘Kunst is geen vaardigheid, maar een dialoog om met de wereld samen te komen’

19 mei 2021

Kunst is geen vaardigheid, maar een dialoog, en wel een existentiële dialoog. Reyer Ploeg is vanuit het lectoraat Muziek in onderwijs van de Hogeschool Leiden op onderzoek, met studenten en met zichzelf. Onderweg schreef hij het essay: ‘Door kunst met de wereld samenkomen’ waarin hij zijn verkenningen koppelt aan uiteenlopende bronnen en praktijk. En een brug slaat naar zijn eigen vraag: ‘Ik zoek plekken waar men in onderwijs kunst (dat doorlevend-spelen is en steeds ‘maken’ kan betekenen) als een centrale taak ziet, als het meest vitale proces, het hart van de school.’

‘De vraag naar wat kunst betekent raakt aan het wezen van ons bestaan en is van essentiële waarde voor de veerkracht van de samenleving. Cultureel bewustzijn wordt voor ieder individu een belangrijke voorwaarde om zich in een steeds meer geschakeerde samenleving te kunnen bewegen. Actief bezig zijn met kunst en cultuur biedt kinderen, jongeren en volwassenen mogelijkheden om zelf vorm te geven aan de manier waarop ze in de wereld staan, aan hun relatie met anderen en met de samenleving en dus aan hun identiteit.’1  Uit de Wetenschapsagenda: wat betekent kunst voor mensen?

Aanleiding en relevantie
De tijd waarin wij leven kent grote uitdagingen. We leven in een klimaatcrisis waarvan de corona-pandemie een eerste mondiale ramp is, maar waarvan al meer tekenen zichtbaar en voelbaar zijn. De aarde verzorgen en het eerlijk verdelen van wat zij ons schenkt, dat lukt ons maar moeizaam. Wereldwijd, maar ook in eigen land, groeit de tweedeling, terwijl wij verlangen naar vrede en rust.

We weten het al enige tijd. Daarom sluiten we klimaatakkoorden, spreken we over inclusie en diversiteit. Maar we hebben een enorme erfenis aan systemen die het mogelijk maken dat farmaceuten zich kunnen verrijken aan de vaccins die we wereldwijd nodig hebben. Systemen die ook in de verdeling ervan wereldwijd de scheiding tussen arm en rijk laten zien. We halen onze mening en ook de informatie om ons stemgedrag bij de verkiezingen te bepalen van sociale media, maar weten nauwelijks dat de wereld die we daar tegenkomen onze eigen bubbel is. Daardoor raken we, opgesloten in bubbels, meer en meer van elkaar verwijderd. Daardoor bestormen mensen opeens het Capitool en verdenken anderen de machthebbers ervan corona-nepnieuws in te zetten om het volk te knechten. Daarmee staat ook de zekerheid die we aan wetenschap ontlenen niet langer vast.

Te midden van dit sombere scenario blijken vaak juist jonge mensen aan de bel te trekken. Greta Thunberg komt namens haar generatie op voor de aarde. Amanda Gorman roept het Amerikaanse volk op zich te verzoenen 2. De 17-jarige Elze van Houten schrijft in de Volkskrant in de ‘brief van de dag’ dat de leerlingen van hier en nu niet lijden aan een leerachterstand, maar een leefachterstand 3. En Fleur de Veth roept middels een website en petitie op om op te staan voor onderwijs en het centraal examen af te schaffen 4.

Is het toeval dat het allemaal jonge vrouwen zijn, tieners nog, die ons oproepen de koers te wijzigen? Tegelijk zien we dat in steeds meer landen vrouwen premier worden en dat hun omgang met de pandemie vaak een andere is, een inclusievere. Ook in ons land worden meer vrouwen partijleider.

De brug naar onderwijs
Zo is een brug geslagen naar de volgende generatie en naar onderwijs. Fleur Veth staat niet alleen. Ze is toegetreden tot de Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs (TOO) 5. Daar werkt ze samen met filosoof Jan Bransen, die het onderwijs ziet als de veroorzaker en instandhouder van de tweedeling in de maatschappij, in bijzonder tussen lager en hoger opgeleiden 6. Hij ziet dat deze groepen al op school van elkaar worden gescheiden. Met alle gevolgen van dien.

Fleur werkt met Sjef Drummen in de TOO samen. Zij bepleiten een heel nieuw soort onderwijs waarin kinderen niet in een jaarklassensysteem worden opgesloten, maar in ‘gezinnen’ waarin zij kunnen gedijen 7. Het gaat de Taskforce niet om leren, maar om ontwikkelen. Zij delen de mening van Robbert Dijkgraaf die stelt dat kinderen als autodidact geboren worden: ‘De leerknop staat allang aan!’ Dat zij een ‘natuurlijk onderzoeker zijn die borrelt van nieuwgierigheid’ en dat we als opvoeders met onze vingers van de uitkomst van dat onderzoek moeten afblijven 8. We moeten wat deze mensen betreft af van het denken in leeruitkomsten, van curricula die voor iedereen hetzelfde inhouden.

Volgens Sjef Drummen – initiatiefnemer van Niekée en (later) het Agora-onderwijs - moeten we zelfs de vakken afschaffen. En als er al kernvakken zouden moeten zijn, dan zijn dat volgens hem filosofie en kunst. Filosofie om de vraag te kunnen beantwoorden: ‘Waartoe ben ik op aarde en wat ga ik er van maken?’. En kunst omdat ‘de basis van ontwikkeling nieuwsgierigheid is met de verbeeldingskracht als brandstof'. Bovendien leert kunst ons omgaan met onzekerheid.

Gert Biesta denkt in dezelfde richting als hij meent dat kinderen op school zijn om ‘in dialoog met de wereld’ te komen. Om in deze ontmoeting te leren verkennen ‘wat het betekent om op volwassen wijze in de wereld te (be)staan’. Daarbij dient het onderwijs volgens hem gericht te zijn op de vrijheid van de leerling. De kunsten hebben voor het onderwijs volgens Biesta ‘unieke existentiële kwaliteiten’. Kunst is ‘wellicht allereerst een van de manieren waarop de wereld in dialoog met ons kan komen - als we de kunst de kans geven om haar onderwijzende werk te doen, dat wil zeggen, als we door kunst onderwezen willen worden.’ 9

Iedereen heeft de muzische mens in zich. Geen mens kan van het muzische ontdaan worden zonder iets wezenlijks in de eigen menselijkheid te verliezen. Jon-Roar Bjørkvoldt

Omdenken
Het zijn de filosofen en de kunstenaars en de jonge mensen die zich sterk maken en onder woorden brengen dat de vorm waarin wij onderwijzen zijn tijd gehad heeft. We moeten omdenken - Ken Robinson spreekt van een ‘paradigm-shift’ 11 - en ervan uitgaan dat kinderen juist eigenwijs moeten zijn. Dat jonge mensen deze eigen wijsheid meenemen als zij bij ons komen en dat wij hen de ruimte en uitdagingen moeten bieden waarin zij deze wijsheid kunnen verbinden met belevingen en ervaringen van andere mensen, in de wereld. En daardoor beseffen dat die ander en die wereld ook een eigen integriteit heeft.

Jon-Roar Bjørkvoldt pleitte in 1989 al voor een opheffen van het ‘gettosysteem’ van jaarklassen 12. Hij komt in zijn boek ’De Muzische Mens’ op voor de vitale hulpbronnen die kinderen voor elkaar kunnen zijn als ze niet worden opgesloten met leeftijdsgenoten. Zijn betoog gaat over vitaliteit, over de ecologisering van het onderwijs. ‘Kinderen leren ecologisch’ meent Bjørkvold. We hebben volgens hem muzische mensen nodig die ons helpen om op de weg naar de wereld geen breuken op te lopen.

Monoculturen
Wat zich in het groot afspeelt als klimaatcrisis, vindt in het klein in onze scholen plaats. Het curriculum en jaarklassensysteem schept monoculturen. De aarde verschraalt en de biodiversiteit gaat ten gronde. Kijk naar de grote groene grasvlakten in ons land: ze lijken vitaal, maar het zijn feitelijk doodse woestijnen waarin steeds minder soorten en gewassen gedijen. Wat Bransen en Drummen voor ogen hebben is een onderwijssysteem waarin biodiversiteit op menselijk niveau wordt hersteld. Het huidige systeem is een leerwoestijn waarin de sterkste overwint, waarin de standenmaatschappij alvast opnieuw wordt ingedeeld. Ouders vechten voor hun kind om te voorkomen dat het naar het vmbo moet. Omdat we de wereld zo hebben ingericht dat lager opgeleid zijn minderwaardig is en tot beroepen leidt die minderwaardig zijn en slechter betaald worden. Hoe kunnen we het verantwoorden kinderen op te schepen met het gevoel minder-waardig te zijn?

Om te leren het onderwijs zo in te richten dat het uitgaat van hoe kinderen zich (willen) ontwikkelen, moeten we terug naar het niet-weten. Moeten we kinderspel laten uitleven en niet de kop indrukken. Kunst ís dit leven met behoud van vitaliteit. Door kunst kan het kinderspel zich uitleven en omvormen tot een levende ontmoeting met de wereld, waarin ‘volwassen worden’ niet betekent dat je afsterft, maar dat je je meer bewust wordt van je leven. Dat je niet steeds weer het verleden in je opneemt, maar juist de toekomst op je af laat komen.

Als school weer een ecologisch systeem is, dan is het leven een geheel van omgaan met de dingen, de planten, de dieren en de mensen in het hier en nu. School is een samenleving in het klein, waarin omgang met de wereld vanuit verbondenheid kan worden ontwikkeld en uitgeleefd. Bransen onderscheidt daarbij drie fundamentele domeinen die corresponderen met het drietal van Biesta (kwalificatie, socialisatie en subjectificatie). Maar hij ziet daarin een opeenvolging van ‘op de voorgrond treden’ - zie zijn boek 'Gevormd of Vervormd'. 13. Socialisatie ziet hij als uitdaging voor het jonge kind, persoonsvorming (subjectificatie)voor het oudere kind en kwalificatie voor de jong volwassene. Er gaan steeds meer stemmen op die zeggen dat we kinderen voor hun 16e levensjaar niet moeten toetsen en determineren.

Omdat kunst en cultuur voortkomen uit de mens, zijn zij in welke vorm dan ook een representatie van de mens; zij vertegenwoordigen de mens die hen voortbrengt. Individueel en collectief. Uitingen van kunst zijn dus niet alleen te beschouwen als spiegels van de geest, maar evenzeer van de maatschappij en wel van díe maatschappij die de voedingsbodem is geweest voor hun ontstaan.'' Leo Samama

Oude denken
Curriculum.nu zal het onderwijs niet redden. De opdracht van deze onderwijs-vernieuwing is om samenhang te brengen in het programma, overladenheid terug te dringen en vorm te geven aan een doorgaande leerlijn van po naar vo. Maar het nieuwe programma maakt geen einde aan het oude denken. Een overkoepelend curriculum met landelijke kerndoelen en eindtermen doorbreekt en verwart juist de samenhang van het ecosysteem van elke school op zich. Het neemt niet de werk- en prestatiedruk weg van de werkvloer, omdat het een oneigenlijke externe prikkel is. En het neemt niet elk kind zelf als uitgangspunt voor diens autonome doorgaande leerlijn.

Het leergebied Kunst & Cultuur als onderdeel van het nieuwe curriculum biedt veel aanmoediging om te gaan ‘maken’ en ‘meemaken’ en daar ‘betekenis’ aan te geven, maar het neemt niet de positie in die Drummen bepleit, die van een kernvak. Voor mij en naar ik aanneem ook voor hem, zou kunst in het hart van de school moeten staan, liever nog, het hart van de school moeten zijn.

Leefwereld
Door in de kunst de wereld te ontmoeten via alle zintuigen en met alle middelen die er zijn de wereld te (leren) verbeelden, boren we gezonde levensbronnen aan. Houden we de vitaliteit in stand en scheppen we een enorme rijkdom aan verschijningsvormen van wat leeft, om ons daarin uit te leven. Dat betekent iets voor het gebouw waarin we wonen, werken, leren. Voor de natuur die erin en omheen groeit. Voor de dieren die we er misschien een plaats kunnen bieden. Maar het betekent ook iets voor het samenleven met andere mensen, met andere kinderen, leraren, ouders, buren enzovoort. Naarmate de kinderen ouder worden kan de leefwereld steeds groter worden en daarmee rijker.

In kunst is het leren ontdekken en ervaren van de wereld tegelijk het scheppen en bedenken van een wereld, van een mijn-wereld, maar ook juist een onze-wereld. En daarmee ontstaat cultuur. Kunst is als de bomen, beken en vogels, die groeien, stromen en zingen. Cultuur is als het landschap waardoorheen je reizen kunt. Een rijke schoolcultuur met een gezond schoolklimaat is, willen we de wereld redden: ecologisch, (bio)divers en inclusief. Daar kan, om met Aziza Mayo te spreken, haar lectorale rede lezend, autonomie in verbondenheid groeien en gedijen 17.

‘We hebben kunst nodig om te ontdekken wie we zijn, hoe we denken en waarop we mogen hopen.’ Joke Hermsen

‘Kunst is niet langer iets om in het weekend passief te ondergaan, maar is een kracht waarmee we de samenleving kunnen vitaliseren.’ Merlijn Twaalfhoven

Transitie
Kunst kan ons helpen de transitie in het onderwijs te maken waarin de wereld van de toekomst die in de kinderen leeft, krachtig kan worden geleefd en doorleefd. ‘Het is aan ons’, roept Merlijn Twaalfhoven in zijn gelijknamige boek waarin hij uit de doeken doet ‘waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden’ 18. Ik wil scholen zoeken die vanuit dat besef of een vergelijkbare overtuiging, kunst centraal stellen in hun pedagogiek.

Muziek neemt daarbij een bijzonder rol in, maar ik neem graag de stelling van Bjørkvold over die hij alle muziekleerkrachten wil meegeven: ‘Eerst mens, dan musicus!’. Hij bepleit muziek te benaderen vanuit de ‘kinderculturele ngoma- opvatting’, vanuit de muzische heelheidsgedachte die voor veel mondelinge tradities kenmerkend is.

De relatie van de opgroeiende mens tot kunst en cultuur kan alleen van binnenuit en vanuit het (samen)leven tot stand komen. Het kind moet niet afstandelijk kennismaken met bestaande cultuur (erfgoed), maar moet zichzelf leren kennen als iemand temidden van velen die door kunst cultuur tot stand brengt en kan samenbrengen. Reyer Ploeg

Een persoonlijke zoektocht
Voor mij spelen al vele jaren de termen zinvol en duurzaam een rol als ik bedenk waaraan muziek- of kunstonderwijs zou moeten bijdragen. Het gaat bij zinvol om zin in de breedste zin van het woord; om zin hebben, zin geven, zintuigen, zinspelen, zinrijk, zinlijk, zinderend, zinnelijk, bestaanszin, evenwichtszin, waarheidszin, gemeenschapszin en zelfs om gezin, ook al komt dat woord vermoedelijk niet van dezelfde stam. Gezin is meer reisgezellen, maar ook dat is mooi en betekenisvol. Zin-vol staat voor een rijke ontwikkeling van het gevoel door belevingen en ervaring die ertoe doen. Duurzaam heeft te maken met de betekenis die dat zin-geven voor de wereld heeft en houdt. Het is een veelgebruikte term en in dit betoog is het begrip ecologisch welhaast beter. ‘Eco’ komt van het Griekse ‘oĩkos’ dat woning betekent. Duurzaam in de betekenis van ecologisch houdt voor mij in dat bij het leren kennen van de wereld impliciet het zorgdragen voor de wereld hoort, ervan leren houden en er verantwoordelijkheid voor willen dragen.

Goed (kunst)onderwijs draagt ertoe bij dat jonge mensen met het ontmoeten van de wereld zichzelf verrijken en verruimen en dat zij daarbij de wereld (her)scheppen en er gevoel en verantwoordelijkheid voor ontwikkelen. De ander is daarbij steeds deel van de wereld en daarmee is het heel vaak een (leren) samen-leven. Zelfkennis en wereldinzicht zijn de binnen- en buitenkant van hetzelfde persoonlijke en gezamenlijke ontwikkelingsproces. Daarin gaat het om een gezonde balans, vergelijkbaar met het donutmodel van de wereldeconomie 19.

Omdat ik een dynamisch model zoek, breng ik de donut in beweging en daardoor zie ik een lemniscaat voor mij. Dit wiskundige teken van oneindigheid kan op verschillende niveaus levende processen verbeelden. Denken, voelen en willen kunnen in een staande 8 worden gezien als bewustzijn dat boven in het hoofd van binnen zit en beneden in de ledematen van buiten en dat er een midden is, waarin het kruist en omslaat. Dit beeld is zelfs herkenbaar in de bouw van het skelet. Zielsmatig gaat het over de voortdurende ademende uitwisseling tussen binnen- en buitenwereld, zoekend en vermoedend als een droom tussen waken en slapen.

Dubbele proces
Gaande dit levendige proces van verinnerlijken en veruiterlijken, tussen inhoud en vorm, ontvouwt zich bewustzijn dat enerzijds zelfbewustzijn is en anderzijds wereldbewustzijn. Bewustzijn, besef dat zich naar buiten toont als identiteit. Leo Samama zegt: ‘Cultuur is zo wat we voortbrengen, zonder meer, en kunst staat daarvan het dichtst bij de uitingen van onze individuele en collectieve identiteit in ons streven naar het hogere.’ 20 Wat dat hogere is laat ik hier buiten beschouwing. Maar identiteit is voor mij geen statisch gegeven. Het is tegelijk ‘wie’ ik ben en ‘hoe’ ik ben, het is iets dat ik tegelijk ‘heb’ en waar ik in vrijheid iets mee ‘doe’. Dit dubbele proces is kenmerkend voor kunst en de kern van ecologisch onderwijs.

De missie voor het onderwijs is volgens Jan Bransen ‘het laten opgroeien van evenwichtige volwassenen die zich thuisvoelen in de wereld’. Een complex verhaal van thuis-zijn, thuis-maken, thuis-voelen, van ‘verlangens toe-eigenen in het leven dat jouw leven is’. En dat kan als we, om met Biesta te spreken ‘door kunst onderwezen willen worden.’

Kunst is de weg die daar waardevrij in voor gaat en ertoe leidt, die overal zijn kan en alles kan doordrenken en zich toont. Cultuur vormt zich als (samen-)leven en laat haar vormen als gebaren zien, als steeds wijdere kringen in de schoolvijver waarin elk kind en elke leraar haar steen gooit. Identiteit is dat wat zich onderscheidt als de melodie die tussen de noten klinkt en het sentiment dat achter de akkoorden gloeit. Waar kunst het hart van de school is, van de leefgemeenschap, de samenleving die een school is, daar denkt en leeft men cultuur en kent en erkent men identiteit in al haar diversiteit. Dan kan iedereen ‘thuis raken in zijn wereld.’

De school draagt bij aan de identiteitsontwikkeling van leerlingen en helpt hen na te denken over hun persoonlijke drijfveren en ambities. Ze reflecteren op wat ze van waarde vinden en hoe ze daar met anderen gestalte aan kunnen geven. Leerlingen denken na over vragen als ‘Wie ben ik?’, ‘Wie wil ik worden?’, ‘Wat vind ik belangrijk?’ en ‘Hoe wil ik omgaan met anderen?’ ... Ze leren niet alleen met hun hoofd, maar ook met hun hart en handen. Dat vraagt om een rijk onderwijsaanbod met ruim aandacht voor de ontwikkeling van hun talenten. Het gaat daarbij ook om hun lichamelijke ontwikkeling en hun creatieve ontwikkeling. Rijksoverheid, eindadvies platform onderwijs 2032

Onderzoek
Wanneer het scholen lukt de kunsten de rol te geven waarmee verbindingen tot stand komen tussen de omringende wereld en het diepere zelf van elk kind, wordt kunst vanzelf betekenisvol en (her)schept deze kunst ook de (school)wereld. Ik wil onderzoek beginnen in diverse scholen die kunst de rol toekennen die voor hun schoolcultuur betekenisvol is: waarom doen ze dat, wat vraagt dat van hen, hoe krijgt dat bij hen gestalte en wat levert het hen op, zowel voor de kinderen als voor de wereld? En in tweede instantie ook welke dromen houden ze er (desondanks nog) op na? Met de wereld bedoel ik in de eerste plaats de klas of school zelf, maar er zal zeker worden gekeken naar de plaats en rol van de school in de wijk, stad of nog wijder. Trekt de school als leefgemeenschap aandacht en heeft de school uitstraling? En is er ook sprake van instraling, doordat de omgeving in de gedaante van mensen ook daadwerkelijk en aanwezig binnenkomt in de school?

Dat betekent dat in deze context allereerst goede praktijken in kaart gebracht worden en dat het juist interessant is wanneer die praktijken in ontwerp en uitvoering verschillen. Wanneer mijn vermoeden juist is dat een levende omgang met kunst als een desem, als gist werkt in de samenleving school, dan zal blijken dat er onevenredig meer en ook andere (onvermoede) winst behaald wordt dan louter de navolgbare opbrengst van dat wat is geïnvesteerd. Dat betekent dat goede praktijken in de eerste plaats vitale praktijken zijn, plaatsten waar kunst leeft en waar mensen iets in en door kunst beleven en kunnen uitleven. Waar kunst er voor (het samen-leven van) mensen is.

Scholen
Het onderzoek zou aanleiding kunnen zijn voor scholen om naar zichzelf te kijken en de rol en positie van kunst(vakken) te heroverwegen. In elk geval wil ik dat het onderzoek ondersteunend is voor de scholen die al op weg zijn en inspirerend voor de scholen die al nieuwsgierig zijn. Het onderzoek kan ook betekenisvol zijn voor interne cultuurcoördinatoren en kunstvakdocenten en -studenten omdat het hun taak veel meer laat overhellen naar het ontwikkelen van visie op kunst in onderwijs binnen de context van de specifieke school. En ook omdat het een ander licht werpt op de betrokkenheid van ouders, omwonenden en andere mogelijke deelnemers. Concreet zou het de kunstvakopleidingen binnen de Hogeschool Leiden kunnen helpen bij het sterker uitwerken van hun omgevingsgerichtheid vanuit de eigen waarden.

Waar dat organisch is zal het onderzoek meer ruimte kunnen bieden aan de rol van muziek in het onderwijs als specifieke kunstvorm. Daarmee wordt recht gedaan aan het lectoraat waarin het onderzoek verbonden is.

Reyer Ploeg is verbonden aan het Lectoraat Muziek in Onderwijs van de Hogeschool Leiden en doceert in de Opleiding docent muziek

Noten

1 https://vragen.wetenschapsagenda.nl/cluster/wat-betekent-kunst-voor-mensen 18-01-2021

2 Toespraak Amanda Gorman: https://onzekopthee.wordpress.com/2021/01/22/tekst-gedicht- inauguratie-biden/

3 https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/leerachterstand-nee-we-hebben-een- leefachterstand~bcbaa32f/

4 Sta op voor onderwijs: https://www.staopvooronderwijs.nl

5 Taskforce Ontwikkelingsgericht Onderwijs: https://www.taskforceoo.nl/#waarom

6 Podcast Jan Jaap Hubeek met Jan Bransen (05-11-2020): https://www.janbransen.nl/nl/ieder-kind-verdient-het-om-ongelijk-behandeld-te-worden/

7 YouTube Tjipcast 32 interview Sjef Drummen: https://www.youtube.com/watch?v=quqxbaTGauw&feature=emb_title

8 YouTube Robbert Dijkgraaf (17-11-2014): https://www.youtube.com/watch?v=wBf3v_8oB2I

9 Biesta, G.J.J. (2017). Door kunst onderwezen willen worden. Conclusie.Arnhem, ArtEZ Press

10 Bjørkvold, J.R. (1992) De Muzische Mens (blz. 10)

11 https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_changing_education_paradigms

12 Bjørkvold, J-R. (1992) De Muzische Mens. Het kind en het lied - spelen en leren in alle levensfasen. Rotterdam, Ad. Donker

13 Bransen, J. (2019) Gevormd of vervormd? Een pleidooi voor ander onderwijs. Bladzijde 138 Leusden, ISVW Uitgevers

14 Leo Samama (2011) Het belang van kunst en cultuur en waarom deze ondersteund moeten worden.

15 Joke Hermsen (2020) in Ogenblik & Eeuwigheid (blz. 27)

16 Merlijn Twaalfhoven (2020) in Het is aan ons (blz. 17)

17 Mayo, A. (2015). Lectoraat rede Autonomie in verbondenheid, Waarde(n)vol onderwijs voor nu en voor de toekomst. Leiden, Hogeschool Leiden

18 Twaalfhoven, M. (2020). Het is aan ons. Waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden. Amsterdam, Uitgeverij Atlas Contact.

19 Donut-economie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Donut_(economisch_model)

20 Samama, L. (2011) Het belang van kunst en cultuur en waarom deze ondersteund moeten worden. http://www.comamaastricht.nl/uploads/documents/41dd6c5bbc280da10eea632d92bef92b.pdf

21 https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2016/01/23/eindadvies- platform-onderwijs2032-ons-onderwijs2032/eindadvies-platform-onderwijs2032-ons-onderwijs2032.pdf