Jorus Rompa, een 22-jarige student pedagogiek uit Tilburg, keek en luisterde in juni 2014 naar Max van Manen. Op de achterste rij van het Maitland-theater in Driebergen schreef hij – bovenmatig geïnteresseerd in de fenomenologie en haar rijkdom -  mee en zette hij zijn ervaring daags later op papier. Zijn verhaal over deze NIVOZ-onderwijsavond: 'Elke handeling van een leraar heeft een pedagogische vraag in zich: daar ligt juist de kracht van het onderwijzen.’

Max van Manen, een man waar deze Onderwijsavond veel, zo niet alles kan. Vakantiefoto’s, meer verhalen dan theorieën én - uiteraard  zou ik bijna zeggen - veel liefde voor zijn vrouw Judith. De lach van de spreker is aanstekelijk en toont zijn positieve energie voor het vakgebied: professor Max is een enthousiaste, vrolijke verschijning. Met een brede lach duiken we de onderwijspraktijk van de leraar in met een belangrijke visie en kijk daarop: via de fenomenologie en de pedagogiek. Een benadering die vooraf gaat aan het begrip Pedagogische Tact waar Van Manen zelf de grondlegger van is.Ik zit op het puntje van mijn stoel, klaar om van start te gaan.

Ondanks het boeiende onderwerp zie ik weinig kladblokken of laptops in het publiek. Opmerkelijk, want dit lijkt me juist hét onderwerp voor eigen interpretatie. Wat zal Van Manen ons duidelijk maken? Eindelijk een antwoord op de fenomenologie?  Zijn vroegere leraar Martinus Langeveld kon als geen ander uren om deze vraag heen draaien. Hij kwam nooit met een direct antwoord. Waar neemt van Manen mij vanavond mee naartoe?

Max vertelt ideeën, beschrijft ervaringen. Ik luister, denk of schrijf. Van Manen blijkt voor mij een man te zijn die achter de woorden verschijnt. Hij weet mij te raken, maar wat is dat nu precies, hoe komt het dat hij mij raakt en waarvoor weet hij mij eigenlijk te raken? Zijn het enkel de verlossende woorden waar ik op wacht of is er meer in het spel?Als leerkracht bepaal je hoe je handelt, dus jij bent verantwoordelijk voor de keuzes die je maakt. Maar maak je als leerkracht voordurend compleet gereflecteerde beslissing vanuit ieder mogelijk perspectief? Of doe je de dingen gewoon zoals je ze doet? Elke handeling van een leraar heeft een pedagogische vraag in zich,: is dit de juiste beslissing, maak ik de juiste keuze? Maar wordt deze vraag op ieder moment na elke handeling gereflecteerd?

Van Manen maakt het vraagstuk helder. Hij vertelt verschillende anekdotes en deelt (doorleefde) ervaringen. Hij draagt prachtige, maar vooral prikkelende voorbeelden van praktijksituaties aan. Kleine verhalen waarin de betekenis van pedagogische tact – al dan niet aanwezig - tot uiting komt. Met de verhalen neemt hij me in zijn greep.

Van Manen stelt een korte vraag, waarna hij direct een flinke lijst laat zien van opgesomde segmenten uit het verhaal: ze zouden kunnen helpen bij de reflectie. Maar de aandacht voor de lijst vervalt snel, wanneer hij zijn verhaal weer voortzet: hij heeft zijn publiek direct weer aan zijn lippen hangen. Na vier van dit soort voorbeelden wordt het mij en steeds meer toehoorders duidelijk. Er wordt gegrinnikt bij de zoveelste analyse. De aandacht keert terug als de spreker het weer overneemt. Het statement is gemaakt.

Het gaat hem niet om de reflectie, de situatie-analyse, maar om dat wat er achter de woorden zit. We kunnen reflecteren wat we maar willen, op ieder moment weer, maar de ervaring is en blijft zoals die is. En daar begint de fenomenologie. Want als professional in de praktijk is het jouw opdracht om in de ervaring het unieke van ieder kind te  vinden en er op bedachtzame wijze op in te spelen. Daar komt jouw pedagogische tact om de hoek kijken en daar ligt tegelijkertijd de kern van de fenomenologie.

Er bestaat niet zo iets als een universele manier om dé ultieme leerkracht te zijn. Lesgeven is geen wiskunde, waar 1 + 1 altijd 2 is. Mensen zijn dynamisch en ieder kind is daarom net zo uniek, net als  iedere leerkracht. Elk moment draagt daarom een pedagogische vraag in zich. Pedagogische tact is passief én actief , het is het handelen tussen de regels door. Van Manen benadrukt: een boek is niet interessant om de woorden die er in staan, maar juist om de betekenis die jij er aan geeft. En dat is waar Max van Manen in zijn verhaal over de fenomenologie naartoe wil.

'Showing is better than telling' . Hij herhaalt de zin een aantal keer. Het is in de kern wat Van Manen mij laat zien door zijn lezing. Hij toont zichzelf, hij is er. Ik ben ondertussen hevig aan het schrijven geslagen en heb ik de volgende woorden op papier gezet:

“Wat Max heel gaaf doet is dat ie zichzelf is, als de fenomenologie zichzelf. Hij laat het zien, doordat hij er staat, het verteld, in zijn eigen woorden, en hierin kan hij laten zien hoe hij het doet. Dus niet in deze woorden, maar tussen de regels door: net als dit stukje tekst."

Ondertussen wordt het rumoerig doordat Van Manen een einde aan zijn verhaal moet maken, de spreektijd van bijna twee uur is omgevlogen. Na een overweldigend applaus wordt er een pauze ingelast. Ik zet mijn laatste woorden op papier en loop vanaf boven in de zaal naar beneden. Als ik zijn boek ‘Weten wat te doen wanneer je niet weet wat te doen’ wil laten signeren, valt mij echter iets op. Er staat een waterfles op zijn spreektafel. Deze glazen flessen zijn op het hele terrein te vinden, ze worden hergebruikt en dus telkens opnieuw met water gevuld. Er staat een leus op: ‘De waarheid is als water, het voegt zich naar alle vormen.’

Na een kort woordje met hem te hebben gewisseld neemt Van Manen een slok uit zijn glas. Ineens vallen alle woorden van de lezing bij mij op zijn plaats. Het is het water uit de fles dat het glas vult.  Daarmee is de metafoor voor de fenomenologie geboren. De fenomenologie is als het water tussen de zinnen en de woorden van Max van Manen; Max als persoon, Max als verschijning. Het is de fenomenologie die de persoon maakt. Het is de leerkracht die alles ziet, alles omvat,  geraakt wordt op het moment en tegelijkertijd handelt naar wat op dat moment, in die situatie juist lijkt.De vraag of het goed is, blijft altijd onbeantwoord. Want we kunnen niet stilstaan en niemand kan alles weten; ook Van Manen niet. Maar we kunnen wel juist proberen te handelen, te innoveren, leren, inspireren en iedere dag vol moed, geluk en plezier voor de klas willen staan om onze leerlingen te leren kennen, (h)erkennen en stimuleren.

Luc Stevens  - founding father van het NIVOZ - sluit ondertussen de inspirerende avond af. Hij laat in zijn laatste woorden nog een pakkende quote passeren: 'Inspireren is het raken van het onbekende'.

Ondertussen denk ik terug aan de lezing van Max en ik realiseer me: inspireren, daar leer je van, omdat je zelf vormgeeft aan je glas met water, naar aanleiding van de inspiratie die je opdoet. We kunnen niet ‘alleen’ leren en daarom is het ook zo mooi om leerkracht te zijn. We mogen (in) leiden om los te kunnen laten en leren door te inspireren. Dit kan een kind, dit kan een leerkracht, dit kan Van Manen en dit kunnen we zelf en dat is waar de pedagogiek begint.

Jorus Rompa was in 2014 student pedagogiek aan de Fontys Hogeschool in Tilburg. Hij liep stage bij het Wetenschapsknooppunt Brabant (een samenwerking tussen TU/e & TiU). Daar hield hij zich voornamelijk bezig met onderzoekend leren – vanwege het Techniekpact - in relatie tot verschillende pedagogische / historische onderwijs idealen.