Een pedagogische kijk op onderwijs is onontbeerlijk

21 oktober 2015

In de praktijk van opvoeding en onderwijs is er een groeiende behoefte aan betekenisvolle pedagogische theorie. In de afgelopen decennia is de pedagogiek als zelfstandig wetenschapsgebied echter grotendeels verdwenen aan de Nederlandse universiteiten. Hier komt verandering in, nu onderwijspedagoog Gert Biesta per 1 april 2016 als bijzonder hoogleraar een door NIVOZ gevestigde leerstoel bij de Universiteit voor Humanistiek (UvH) is gaan bezetten. Deze leerstoel ”Pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming” is van grote betekenis in de maatschappelijke discussie over de kwaliteit van onderwijs en de pedagogische vragen die dit oproept.

Achtergrond

In de afgelopen decennia is de pedagogiek als zelfstandig wetenschapsgebied grotendeels verdwenen aan de Nederlandse universiteiten, voornamelijk als gevolg van de specifieke dynamiek van wetenschappelijk onderwijs en onderzoek in Nederland, die niet in alle gevallen gelijk loopt met ontwikkelingen in andere landen. Daarmee is ook de band met (inter)nationale pedagogische tradities losser geworden, waardoor er minder gelegenheid is zich kritisch met die tradities uiteen te zetten. Klassieke pedagogische vraagstukken worden als gevolg daarvan nog maar in beperkte mate tot onderwerp van wetenschappelijke analyse en reflectie gemaakt.

NIVOZ en de pedagogische paragraaf

In de praktijk van opvoeding en onderwijs is er een groeiende behoefte aan pedagogisch denken, pedagogische reflectie en betekenisvolle pedagogische theorie. Het NIVOZ is op dit moment een van de belangrijke plaatsen waar in deze behoefte wordt voorzien. Vanuit een gefundeerd en geëmancipeerd mensbeeld en een daarop gebaseerde langetermijnvisie op onderwijs verzamelt en verspreidt het NIVOZ (wetenschappelijke) inzichten en geeft deze richting en zin. Het draagt bij aan de opinievorming en sterkt en legitimeert (toekomstige) schoolleiders en leraren in het maken van goede onderwijspraktijk. Kernwaarden zijn hier tactvol pedagogisch handelen en pedagogisch leiderschap. Hiermee wordt een pedagogisch klimaat in school en opleiding bevorderd waarin jonge mensen zich verbonden weten met zichzelf, met anderen en met het andere en daarvoor verantwoordelijkheid aanvaarden. De basis voor een toekomstige samenleving.

Het NIVOZ behartigt in het bijzonder de pedagogisch paragraaf in onderwijs, opleiding en vorming en vervult als zodanig steeds meer de functies van een pedagogische universiteit.

De Universiteit voor Humanistiek

Aan de Universiteit voor Humanistiek wordt wetenschappelijk onderwijs en onderzoek uitgevoerd op het gebied van de humanistiek. Humanistiek is een multidisciplinaire en praktijkgerichte wetenschap, die werkt vanuit humanistisch levensbeschouwelijke uitgangspunten, en die zingeving en humanisering als haar centrale concepten beschouwt. De praktijkgerichte en humanistisch-levensbeschouwelijke aard van de humanistiek komen samen in een ander begrip van de humanistiek: normatieve professionaliteit. Educatie is daarbij een belangrijk terrein in onderzoek en onderwijs.
Het is in de context van deze uitgangspunten dat het NIVOZ zijn wens om een bijzondere leerstoel ‘Pedagogische Dimensies’ te vestigen, aan de UvH heeft gericht.

In onderwijs- en opleidingspraktijk moet weer over opvoeding gesproken kunnen worden en over pedagogiek als systematische reflectie op opvoedend handelen, te definiëren als een betrokken handelingswetenschap. Daarvoor is bewustzijn nodig van de aard van de opgaven en vraagstukken in het werk met kinderen en jongeren en taal om deze te verwoorden. Het technisch-rationele denken in en over onderwijs is zo algemeen geworden dat met recht opnieuw over de noodzaak tot humanisering van onderwijs mag worden gesproken.

De leerstoel “Pedagogische dimensies”

Het NIVOZ is in dit verband, gezien het geambieerde wetenschappelijk karakter van zijn activiteiten, gebaat bij een structurele verbinding met dat deel van de academische wereld dat praktijkgeoriënteerd is en zich waardegebonden weet. De vestiging van de bijzondere leerstoel ‘Pedagogische Dimensies’ aan de UvH kan de missies van deze universiteit en het NIVOZ gelijkelijk versterken, daar waar de praktijk van onderwijs, opleiding en vorming blijk zal willen en kunnen geven van een humane, duurzame en werkzame samenleving.

De intentie van de leerstoel ‘Pedagogische dimensies’ is om vanuit pedagogisch denken mede een zinvol perspectief te ontwikkelen, voor de uitdagingen waar het onderwijs in de huidige samenleving voor staat.

De officiële titel van de leerstoel is:

 

 “Pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming met bijzondere aandacht voor processen van humanisering en persoonsvorming”.

Onderwijs en onderzoek vanuit de leerstoel richten zich op de pedagogische dimensies van onderwijs en opleiding. De idee van pedagogische dimensies verwijst naar het feit dat onderwijs, opleiding en vorming naast kwalificatie en socialisatie ook altijd een bijdrage dienen te leveren aan de vorming van de persoon. Naast vragen over de instrumentele effectiviteit gaat het in de vormgeving en uitvoering van onderwijs daarom ook altijd om de persoonsvormende kwaliteit, met inbegrip van de vraag welke persoonskwaliteiten als wenselijk worden gezien en hoe die wenselijkheid gerechtvaardigd kan worden. Normatieve vragen over persoon-zijn en mens-zijn spelen een centrale rol in pedagogische theorie en pedagogische praktijk, waarbij een van de centrale uitdagingen is de specifieke pedagogische normativiteit te articuleren en te rechtvaardigen, en traditionele invullingen, zoals bijvoorbeeld die van autonomie, verantwoordelijkheid of volwassenheid, kritisch te bevragen en ‘bij de tijd’ te brengen. De idee van pedagogische dimensies verwijst daarnaast ook naar vragen over de specifieke aard van het pedagogisch handelen en naar het specifieke karakter van de systematische en wetenschappelijke reflectie op opvoeding, onderwijs en vorming. Pedagogiek wordt daarbij opgevat als een betrokken handelingswetenschap die pedagogisch handelen tot haar object heeft en zich uiteenzet met de normatieve oriëntatie van dat handelen.

Een van de belangrijke uitdagingen is de realiteit van het overwegend amorele karakter van het huidige discours over onderwijs, opleiding en vorming, versterkt door de ontkoppeling van de begrippen onderwijs en opvoeding in beleid en handelingspraktijk, met als een van de meest bekende en belastende gevolgen: steeds moeilijker beheersbare stelsels van beheersing en sturing in de zin van regels, afspraken en aansprakelijkheden in scholen en opleidingen. Hier is sprake van vervreemding in een domein van menselijke interactie dat voor een samenleving van vitale betekenis is.

Beoogde onderzoeksthema’s

Onderwijs en onderzoek vanuit de leerstoel richten zich op de pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming. Centraal hierin staat het vraagstuk van de persoonsvorming, ofschoon deze vraag nooit los gezien kan worden van de kwalificatie en socialisatie taak van het onderwijs. De volgende thema’s komen daarbij aan de orde.

1. Concepties van persoonsvorming

Vanuit een theoretische invalshoek is een belangrijke vraag hoe persoonsvorming opgevat kan worden en hoe een bepaalde conceptie of bepaalde concepties van persoonsvorming kunnen worden gelegitimeerd. Daarbij is een centrale vraag hoe klassieke invullingen, zoals autonomie, zelfstandigheid, verantwoordelijkheid of volwassenheid ‘bij de tijd’ gebracht kunnen worden. Vanuit een praktisch invalshoek is er de vraag wat aandacht voor persoonsvorming betekent in verschillende domeinen van onderwijs (algemeen vormend, beroepsvoorbereidend, professioneel, hoger). Daarbij wordt zowel ingegaan op de hoe-vragen (hoe kan er aandacht aan worden besteed) als op waartoe-vragen (welke conceptie(s) van de persoon zijn betekenisvol voor onderwijs in deze tijd).

2. De aard van pedagogisch handelen

Dit hangt samen met de specifieke aard van pedagogisch handelen – bijvoorbeeld uitgedrukt in noties, zoals ‘pedagogische tact’ en ‘pedagogisch leiderschap’ en hoe zulk handelen zich onderscheidt van therapeutisch handelen of handelen gericht op interventie.

3. Het waartoe van het onderwijs

Een derde thema is de ruimere vraag naar het waartoe van onderwijs en wat dit bijvoorbeeld betekent voor ontwikkeling van curricula en voor didactiek.

5. Pedagogische normativiteit

Een vierde thema betreft de specifieke aard van pedagogische normativiteit, dit wil zeggen, de waarden en normatieve oriëntaties die een rol spelen in de vormgeving en uitvoering van onderwijs. Uitgangspunt is hier dat pedagogische normativiteit (zoals bijvoorbeeld vervat in noties als autonomie of volwassenheid) niet gereduceerd kunnen worden tot ethische of politieke kwesties, maar eigen zijn aan het domein van opvoeding en onderwijs. Dit is ook van belang voor het verder ontwikkelen van de pedagogische dimensie van de normatieve professionaliteit van leraren.

5. Pedagogiek als handelingswetenschap

Een vijfde thema betreft de rol van kennis in pedagogisch handelen en, in het verlengde daarvan, de specifieke aard van systematische reflectie in het onderwijs en de status van de pedagogiek als een betrokken handelingswetenschap.

Luc Stevens, emeritus hoogleraar Universiteit Utrecht en algemeen directeur en oprichter van het NIVOZ:

“In onderwijs- en opleidingspraktijk moet weer over opvoeding gesproken kunnen worden en over pedagogiek als systematische reflectie op opvoedend handelen. Daarmee definiëren we de pedagogiek als een betrokken handelingswetenschap. Met de komst van Biesta kan ook de band met (internationale) pedagogische tradities worden hersteld.”

Gert Biesta, verbonden als Professor of Education aan Brunel University (London):

“Ik heb de indruk dat er in alle lagen een besef aan het ontstaan is dat we er met alleen meten en afrekenen niet komen. De wezenlijke vragen over het waartoe van het onderwijs blijven er toe doen. Daarom is het van belang ook aan die vragen systematisch aandacht te besteden. Normatieve vragen zijn juist vragen die wetenschappelijk doordacht kunnen en moeten worden. Zo bezien is de leerstoel bij de UvH perfect op zijn plaats. En de groeiende belangstelling voor het werk van het NIVOZ laat zien hoe groot en urgent de behoefte is aan legitimering van opvoedingspraktijk binnen het onderwijsveld.”

Wiel Veugelers hoogleraar Educatie aan de Universiteit voor Humanistiek:

Het onderwijs en onderzoek van de Universiteit voor Humanistiek is sterk gericht op normatieve vragen, ook op het gebied van educatie. Het gaat bij educatie met name om hoe onderwijs en opvoeding een bijdrage kunnen leveren aan de autonomieontwikkeling van mensen en aan het bevorderen van een humane, rechtvaardige en democratische samenleving. Gert Biesta heeft laten zien dat hij nationaal en internationaal en in academische en in meer praktijknabije omgevingen in staat is om nieuwe perspectieven te laten zien op educatie waarbij traditionele tegenstellingen worden overstegen. We denken bijvoorbeeld aan het verbinden van persoonsvorming en maatschappelijke vorming en aan het vervangen van “ontplooiing” door het begrip subjectivering.

Bronnen

• Biesta, G. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Ethiek, politiek en democratie. Den Haag: Boom Lemma uitgevers.


• Biesta, G. (2015). Het prachtige risico van onderwijs. Culemborg: Phronese


• Biesta, G. (2015). Over taal, normativiteit en professionaliteit. Afsluitende opmerkingen. De Nieuwe Meso, 2(3), 1–4.


• Bors, G. (2014). Gert Biesta: ‘School, laat de maatschappij buiten. Haal de wereld binnen’. (weblog Hetkind.org)


• Priestley, M., Biesta, G., & Robinson, S. (2015). Teacher Agency: Een ecologische kijk op het handelingsvermogen van leraren. In Het Alternatief II. De ladder naar autonomie (pp. 17–33).


• Wassink, H. (2015). Over het prachtige risico van onderwijs (boekbespreking). NIVOZ Foru


•  

Interview met Gert Biesta en vertaler van ‘Het prachtige risico van onderwijs’ René Kneyber:

Miniconferentie in Driebergen (deel 1): Het Prachtige Risico van Onderwijs - Interview met Gert Biesta/René Kneyber from HETKIND.ORG on Vimeo.