Een blinde vlek: over intrinsieke motivatie

28 november 2022

In de tweede aflevering van het online drieluik ‘Van onderwijsvisie naar pedagogische praktijk’ gaat Leone de Voogd (Nivoz) in gesprek met Rob Martens over zijn boek ‘Leerlingen intrinsiek motiveren’. Dit is een verslag van Annemiek Kamp, die werkt op de sociocratische leeromgeving LOS Deurne, over wat ze meeneemt uit het gesprek, met een korte persoonlijk reflectie tot slot.

Leone stelt Rob als eerste de vraag waarom dit boek er moest komen. Uit intrinsieke motivatie, antwoordt hij. Zoals Peter Gray, die hij bewondert, schrijft: “I wrote this book with a playful mind”. Er zijn veel ‘how to’-boeken geschreven, die gaan over hoe je leerlingen ergens kunt krijgen. Dat is in feite een manier van controleren. Leerlingen intrinsiek motiveren, zoals de titel van Martens’ boek aangeeft, kan helemaal niet. Motivatie zit namelijk in je, dat is de kern van zelfdeterminatie. Ik wil het niet gemakkelijker maken, maar juist moeilijker en het perspectief kantelen: wat gebeurt er als je speelruimte toelaat, als je loslaat, als je vrijheid toelaat?

Leren zonder doel, zonder resultaatverwachting, lijkt heel erg op spel: dat zit heel diep in ons, dat is onze natuur, dat maakt ons mens. In ons onderwijs willen we altijd (met de beste intenties) controleren, sturen, tot opbrengsten komen. Er ontstaat een gecontroleerde motivatie, via beloning, maar daarmee druk je de intrinsieke motivatie weg. De centrale stelling in het boek is: dat is niet alleen een fout omdat intrinsieke motivatie gekoppeld is aan leren, maar erger nog: het is gevaarlijk. Het is net als met spelen, zodra je het spel wil controleren, verstoor je het.

Autonomie
Autonomie is een van de basisbehoeften van de mens, vrijheid is iets wat mensen nodig hebben. Het is fundamenteel. Er is een enorm motivatieprobleem in het onderwijs: waar komt dat vandaan? Het is niet de schuld of het probleem van de leerling. We moeten kritisch naar het onderwijs kijken. Is daar een blinde vlek? Wat nodig is, is dat we het loslaten. Dat we vertrouwen hebben in kinderen.

Wat ook nodig is, is dat we niet langer hoog en laag scheiden, want daarmee doe je kinderen tekort. Er zijn geen domme mensen! We zeggen dat natuurlijk meestal niet zo letterlijk. We verhullen het met mooie termen en we bedoelen het goed, maar je moet dat gewoon niet doen. De blinde vlek is spel. Dat past heel moeilijk in het onderwijs, zoals we dat op de meeste plekken creëren. Voel je je gedwongen, dan valt het spontane leren weg. Spel laat zich niet inpassen in de omgeving van gecontroleerde motivatie. En dat is het kernprobleem. De motor onder leren is intrinsieke motivatie. En juist datgene waarmee wij van nature leren, wat we niet stop kunnen zetten, daar hebben we in het onderwijs geen ruimte voor. En dat geldt voor leerlingen, maar ook voor de leraren.

Zelfdeterminatie en spel lijken heel veel op elkaar. Als je een spel niet meer wil spelen, kun je er uit stappen. Er is geen druk, geen verplichting. Daardoor kun je risico’s nemen, dingen uitproberen. Dat heeft met leren te maken. Spel is eindeloos complex, niet te plannen, niet te sturen. Het kan alleen maar opbloeien in vrijheid. De verborgen schade van onvoldoende speelruimte is het verlies van intrinsieke motivatie. Wat gaat er dan mis bij het schenden van de intrinsieke motivatie? Rob Martens beschrijft dat in hoofdstuk 3 van zijn boek, wat hij zelf een genadeloos hoofdstuk noemt. Het gaat daar echt over de “dark side, de schade voor de mens.

Het is tijd om ons bewust te worden van de blinde vlekken in ons systeem.''

Kohnstamm-lezing
Deze week sprak Robbert Dijkgraaf de Kohnstamm-lezing uit. Ook hij houdt hetzelfde pleidooi voor spel en om onderwijs niet langer te zien als afvalrace. Het is tijd om ons bewust te worden van de blinde vlekken in ons systeem. Een blinde vlek is iets wat er is, maar wat je op dit moment nog niet waarneemt. Door een ander perspectief te kiezen wordt het zichtbaar.

Er zijn voorbeelden van onderwijsvormen waarin veel meer ruimte is voor intrinsieke motivatie, zoals bijvoorbeeld Agora en democratisch onderwijs, waarin uitgegaan wordt van de leervragen van kinderen. Rob Martens heeft veel sympathie voor deze vormen van onderwijs, maar geeft ook aan dat we het graag heel vaak zwart-wit maken in onderwijsland en dat hij liever de kleuren wil laten zien. Het allersimpelste wat je kunt doen: haal wat druk weg en ben voorzichtig met ‘high stake testing’ op jonge leeftijd.

We hebben de neiging om te denken dat meer intrinsieke motivatie betekent dat mensen dan niks meer leren, dat kennis er dan niet meer toe doet. Dat als mensen niets moeten, dat ze dan heel egoïstisch in het leven gaan staan. Maar het tegenovergestelde is waar. Laten we een keuze maken voor meer nieuwsgierigheid als leidraad voor je onderwijs. Leone stelt de vraag: “Waar vind je de balans tussen intrinsieke motivatie en iets aanreiken? Komt in spel alles aan bod?” Muziek is daarin een mooi voorbeeld, het is een uitgesproken vorm van spel. Muziek en dans horen heel erg bij elkaar. Muziek staat gelijk aan afstemmen. Het gaat over luisteren. Juist als je (samen) speelt, ben je enorm bezig met je verplaatsen in anderen, ervoor zorgen dat je een zelfde stemming uitdrukt. Je leert van spel enorm veel.

Maar nogmaals, het een hoeft het ander niet uit te sluiten. Beperk alleen de tijd die kinderen moeten luisteren naar iets dat ze niet willen horen, en geeft ze ruimte om te spelen. Ook wat niet getoetst of gediplomeerd wordt, heeft waarde. Het is verbijsterend hoeveel we kunnen leren van sport en spel. Dus laten we het zaklampje aanklikken in de donkere grot waar we niet in durven kijken.

Intrinsieke motivatie is niet af te dwingen, maar we kunnen het wel de ruimte geven. “Een doorvoeld en herhaald ‘nee’ van een kind hebben we te accepteren, moeilijker is het niet”, zo sluit Rob Martens zijn betoog af.

Mijn reflectie
Zelf ben ik zowel werkzaam als begeleider bij LOS Deurne, een democratische school, als in het reguliere onderwijs als trainer en begeleider van verandertrajecten waarin spelend leren en werken centraal staan. Het is fijn om in beide werelden te werken, zodat er een verbinding ontstaat.

Want ook ik ervaar vaak dat het zwart-wit is. Dat we elkaar niet zien zoals we zijn. Ook in dat opzicht is er dikwijls sprake van een blinde vlek. Veel van wat ik leer bij LOS Deurne, neem ik mee naar andere plekken en ook andersom. We maken samen vertalingen passend bij de leeromgeving. Dat maakt het juist zo interessant, samen op avontuur gaan en nieuwe dingen durven uitproberen, want ook dat is spelen. Laten we ook daarin dus vaker een ander perspectief kiezen, over en weer bij elkaar in de keuken kijken, samenwerking en verbinding creëren en behouden, zodat we samen kunnen blijven spelen om te komen tot onderwijs waarin intrinsieke motivatie de ruimte krijgt.

Annemiek Kamp werkt als begeleider op de sociocratische leeromgeving LOS Deurne.