De deur staat op een kier: kansen voor het onderwijs na de coronacrisis

4 mei 2020

Na de meivakantie gaan de kinderen in de basisschoolleeftijd deels terug naar school. Veel scholen grijpen de achterliggende periode nu aan als een moment van bezinning: wat leert de coronacrisis ons over de manier waarop we ons onderwijs hebben ingericht? Welke talenten en potenties hebben we bij leerkrachten en leerlingen waargenomen? Wat ging er goed en willen we behouden? Basisschool De Boomgaard in Utrecht organiseerde op 29 april een brainstormsessie met directeuren, leerkrachten en ouders onder de titel: ‘Post-corona als kans om innovatie door te zetten’. Ouder Eveline Oostdijk was daarbij betrokken en deelt hieronder de belangrijkste inzichten die ze met elkaar opdeden. ‘De ouders denken dat de coronacrisis hen laat zien dat ruimte voor autonomie waarbij het kind zelfstandig keuzes kan maken heel belangrijk is en dat het goed zou zijn als daar op school meer aandacht voor komt.’

Ook basisschool De Boomgaard in Utrecht, de school van mijn negenjarige dochter, ziet zich geconfronteerd met deze vragen en organiseerde daarom op 29 april een brainstormsessie met directeuren, leerkrachten en ouders onder de titel: ‘post-corona als kans om innovatie door te zetten’. Ik was daarbij betrokken als ouder en deel graag de belangrijkste inzichten.

 

Uitgangspunt van het gesprek vormde bovenstaande tekening van Jochem Bosselaar, kunstenaar en leerkracht op De Boomgaard. Hierin verbeeldt hij de visie die directeur Nicole Verdier heeft op de mogelijkheden die nu in het onderwijs zijn ontstaan.

We zien een stevig gebouw dat symbool staat voor een muurvast onderwijsstelsel; een stelsel waarbij onderwijs nog grotendeels op vaste tijden, binnen vier muren en klassikaal verzorgd wordt. Een stelsel ook waarbij het curriculum leidend is, niet het eigen leerproces van de leerling.

Na de inslag van de virusuitbraak zijn er scheuren opgetreden, maar de metselaars staan al klaar om deze te repareren. Echter, de leerkrachten zetten hun voet (handen) tussen de deur en staan de herstelwerkzaamheden niet zomaar toe. Dit is hét moment om pas op de plaats te maken: de leerkracht wil het anders. Hij wil een maatschappelijk betrokken onderwijsprofessional zijn met een pedagogisch hart. Geen inhaalstress en ratraces, maar eigenaarschap, burgerschap, creatief vermogen, kansengelijkheid, maatwerk en met ruimte voor het eigen leerproces.

Niet alleen de leerkracht heeft nieuwe ervaringen opgedaan die hem tot reflectie hebben aangezet. Zo zijn leerlingen thuis zelfstandig aan de slag gegaan en is er meer dan ooit een beroep gedaan op hun eigen verantwoordelijkheid. Ouders hebben hun kind op een andere manier leren kennen en aan den lijve ondervonden wat lesgeven eigenlijk betekent. Directeuren zijn verrast door de vrijgekomen creativiteit en positieve energie in hun teams. Wat kunnen we leren van deze ervaringen? En wat willen we meenemen naar de toekomst?

Ruimte voor autonomie en inzicht in het eigen leerproces
De ouders delen twee belangrijke inzichten: aan de ene kant zagen zij hun kinderen de afgelopen tijd opbloeien en tegelijkertijd was er bij de kinderen het gemis van school, hun juf of meester en de klasgenoten. Eén ouder vertelde dat haar dochter genoot van de keuzes die ze zelf kon maken op een dag. Andere kinderen ontplooiden nieuwe activiteiten en waren meer dan ooit aan het dansen, toneelstukjes aan het maken of aan het koken. Mijn dochter kreeg vooral weer kleur op haar wangen en begon te ontspannen. Misschien zeggen deze voorbeelden iets over het gevoel van ‘moeten’ dat sommigen op school kunnen ervaren.

Wat betreft het thuisonderwijs hebben de ouders inzicht gekregen in hoe hun kinderen leren en werken: stellen ze uit, doen ze het moeilijkste eerst, is er veel weerstand of juist plezier? Wat kunnen we met deze informatie als de kinderen terug naar school gaan?

De ouders denken dat de coronacrisis hen laat zien dat ruimte voor autonomie waarbij het kind zelfstandig keuzes kan maken heel belangrijk is en dat het goed zou zijn als daar op school meer aandacht voor komt.[1]  

Een leerkracht beaamt dit. Hij vertelt dat in gesprekken met leerlingen duidelijk werd hoe fijn zij het vonden hun eigen tempo te kunnen bepalen en zelf te beslissen wanneer ze wat konden doen. Ook de een op een aandacht maakte dat sommige kinderen zich beter konden focussen dan op school. “We hebben gemerkt dat we de kinderen veel vrijer moeten laten in hun keuzes. We zijn door de coronacrisis gedwongen geraakt om kinderen echt eigenaar te maken. Dit moeten we dus nu ook gaan toepassen in de fysieke school”, aldus deze leerkracht.

Ook benoemen ouders het belang van het ontwikkelen van andere, brede vaardigheden waarbij de eigen talenten van het kind meer naar voren kunnen komen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de ontwikkeling van kritische denkvaardigheden, digitale geletterdheid en creatieve vermogens.

Ouders denken bovendien dat het ontwikkelen van inzicht in het eigen leerproces steeds belangrijker wordt. Kinderen hebben nu kunnen ervaren hoe ze zelf aan de slag gaan, waar ze tegenaan lopen en hoe het met hun motivatie is gesteld. Deze ervaringen vormen een mooi startpunt voor gesprekken met de leerkracht bij terugkomst in de klas. Wat heb je over jezelf geleerd? Wat ging goed? Waar liep je tegenaan? En ook: wat denk je dat je de komende tijd dan nodig hebt? De overkoepelende vraag daarbij zou steeds moeten zijn: waar wil je heen? Kinderen hebben het nodig om te weten waarvoor ze het doen, aldus de ouders. Concreet zou dit kunnen betekenen dat er meer keuzevrijheid is in het curriculum en dat er meer aandacht komt voor de persoonlijke ontwikkeling van de leerling. Formatief toetsen en het voeren van reflectiegesprekken kunnen daar onderdeel van zijn.

De leraar als professional en het belang van de relatie
De leerkrachten van De Boomgaard benoemen dat ze bij zichzelf en bij hun collega’s veel eigen initiatief hebben waargenomen. Dit zowel op het gebied van het contact met leerlingen en ouders als op het niveau van het onderwijs en de lesstof. Een leerkracht vertelt dat hij nu een betere band heeft met zijn leerlingen omdat hij ze door de gesprekken via Zoom en Teams in hun eigen omgeving heeft gezien; ook de ouders hebben dit als heel positief ervaren.   Daarnaast zijn leerkrachten flexibel en creatief gebleken: met het ontwerpen van lessen, het zelf invulling geven aan de lesstof en het online vormgeven hiervan. Ook hier worden twee dingen tegelijk zichtbaar: onderwijs op afstand werkt, maar de leerkracht is absoluut onmisbaar. De coronacrisis zou daarom volgens de betrokkenen moeten leiden tot een herwaardering van de professionaliteit van de leraar. De leraar is in staat zelf keuzes te maken, zou zich minder door de methodes hoeven te laten leiden en kan op flexibelere manieren met kinderen en ouders in contact staan. Dit zou hij moeten vasthouden en uitbouwen. Belangrijk bij terugkeer op school is daarom om niet alleen met leerlingen maar ook met leerkrachten in gesprek te gaan over hun ervaringen en hun eigen leerproces. Wat heeft de leerkracht over zichzelf ontdekt? Wat heeft hij nodig voor zijn eigen professionele ontwikkeling? Waar ligt zijn unieke talent?

Betekenisvol leren
Zowel de ouders als de leerkrachten benoemen het belang van ‘the bigger picture’. De lesstof zoals die nu wordt aangeboden vertoont niet altijd voldoende samenhang. Dit kan ertoe leiden dat leerlingen zich niet of onvoldoende gemotiveerd weten. Waarom moet ik nog tafels uit mijn hoofd leren of wat is het doel van deze spellingsles? De wens die door de leerkrachten wordt uitgesproken is dat de vakken onderling meer met elkaar geïntegreerd worden, maar ook dat er meer transfer kan plaatsvinden naar het echte leven. Dat is wat ook de ouders met name de afgelopen periode als positief hebben ervaren; na een rekenles het kind zelf boodschappen laten doen en zo leren omgaan met geld. Of na een oefening over wegen het kind zelfstandig een taart laten bakken. Zou deze manier van leren meer ruimte kunnen krijgen in het onderwijs?

De ouders gaan een stap verder en maken een praktische denkslag: waarom niet naar een vierdaagse schoolweek waarbij de vijfde dag naar eigen keuze kan worden ingericht? Wat te denken van projectonderwijs waarbij leerlingen zich naar eigen interesse kunnen opgeven om op die vijfde dag mee aan de slag te gaan? Kunnen we daarbij ook de omgeving betrekken door BSO’s,  sportclubs of andere organisaties de school binnen te halen? Kunnen ouders een rol spelen in het onderwijs en zo ja, hoe dan? Dit is misschien toekomstmuziek, maar volgens de ouders wel een serieuze optie om over na te denken, ook vanwege het lerarentekort.

Op weg naar een ander stelsel?
De ouders en de leerkrachten hebben vooral nagedacht over het onderwijs op De Boomgaard zodra de scholen weer opengaan. De directeuren van de verschillende basisscholen uit de koepelorganisatie hebben hun gesprek op een ander niveau gevoerd. Zij hebben gesproken over politieke vragen en wat er nodig is op het gebied van beleid.

Er is vooral kritiek op het huidige stelsel. Er ligt teveel vast en er is te weinig ruimte voor eigen invulling. Zo zouden de directeuren toe willen naar een stelsel met minder onderwijstijd, kleinere klassen en meer flexibiliteit in het curriculum.

Ook grijpen zij deze situatie aan als startpunt voor een blijvend gesprek over de toekomst van het onderwijs. Belangrijke onderwerpen daarbij zijn volgens hen kansengelijkheid, maatschappelijke betrokkenheid en meer procesbegeleiding van leerkrachten.

Is de tijd rijp voor een stelselwijziging? Gaat de coronacrisis het onderwijs in één klap veranderen? Dat denk ik niet. Veranderingen gaan geleidelijk en zijn complex. Toch is het heel hoopvol dat een crisis als deze wordt aangegrepen als een kans voor vernieuwing en dat er een gesprek op gang komt waarbij verschillende partijen betrokken worden. Op die manier kan de coronacrisis een kantelmoment blijken: de deur staat op een kier en gaat niet meer dicht, dat is de winst voor nu.

Eveline Oostdijk heeft een dochter in groep zes op de Boomgaard en maakt deel uit van de ouderstuurgroep op het gebied van de vreedzame school. Ze werkt als wetenschappelijk medewerker bij Nivoz.