Creatief denken: ‘Op zoek naar het tweede, juiste antwoord’

10 augustus 2017

Het vermogen om je oordeel uit te stellen is een voorwaarde voor creatieve processen. Zij ligt tevens ten grondslag aan elke respectvolle interactie tussen mensen. Het leert je als kind je te verplaatsen in de ander, om vooroordelen en onderhuidse aannames te toetsen of uit te stellen, kortom empathie en mededogen te ontwikkelen. In deze complexer wordende wereld een levensvaardigheid, zegt Rob de Haas. 'Alleen daarom al verdient het expliciete aandacht in het huidige onderwijs, als verdiepingselement van onze sociale – en taalvaardigheden.' Zijn bijdrage.

Wat ik logisch vind, hoeft een ander helemaal niet logisch te vinden. Zodra je de ander de ruimte kunt geven om haar, zijn invalshoek toe te lichten, wordt jouw eigen werkelijkheid als het ware opgerekt.

Vanuit alle wijsheidstradities, wordt betoogd  hoe belangrijk het is om niet alleen vanuit jouw eigen ‘ik’ te denken en te handelen. Via meditatie en contemplatie oefenen leken en geestelijken in de wereld  al eeuwenlang op het ontwikkelen van een grondhouding gericht op niet oordelen, mededogen en empathie. Maar ook wijsgeren als Socrates en andere wijze Grieken predikten het belang van goede, open vragen stellen alvorens tot een debat of een besluit over te gaan (Socratische Dialoog).

Eeuwen daarvoor werd voor de Chinese samenleving grote waarde gehecht aan het toeval en het mirakels perspectief (I Tjing). Einstein riep al ‘Als je steeds hetzelfde denkt, krijg je nooit andere, betere resultaten’ en vooraanstaand denker Edward de Bono had het eind vorige eeuw  over  ‘In wezen is elk oordeel, besluit een gebrek aan verbeelding’.  En het vermogen om ‘in de ander jezelf te zien’ wordt in het Christendom als een uiterst belangrijke aspect van een deugdzaam leven gezien.

Nu: water slijt steen, en niet andersom!

Juist nu in een tijdgeest waarin verandering en onzekerheid de enige constante is, lijkt het des te noodzakelijker om ‘de kunst van het oordeel uitstellen’ op de weekagenda van iedere leerkracht en docent te plaatsen. En dus ook op de agenda van eindtermengoeroes en Cito-toetsontwikkelaars… en dus de Minister van Onderwijs!

Ongeacht de situatie die zich voordoet, geeft het uitstellen van het oordeel ons de ruimte en de tijd om ons voorstellingsvermogen als het ware op te rekken: dit kan door de invalshoeken van de ander goed tot ons te nemen, maar dit kan ook door bewust je te leren verplaatsen in hele andere perspectieven.  Door hiermee te oefenen, ontwikkel je empathie en mededogen. Elke interactie heeft meer kans van slagen en gaat ook aangenamer verlopen. Daarmee is het een vaardigheid die direct impact heeft op een basishouding voor gezonde dialoog en interactie. Is dat niet wezenlijk in een democratische samenleving?

Maar ja, hoe meet je dat? Is dat niet te soft?

Mijn antwoord: er zijn altijd oplossingen, indien men echt de wil heeft om anders naar meten te kijken. Wat betreft te soft, te zacht: ik denk dat de vorige decennia heel duidelijk heeft aangegeven dat we met het accent op harde vaardigheden de ‘menselijke maat’ wat uit het oog hebben verloren. Ik pleit niet voor alleen soft skills, maar wel  voor veel meer balans tussen de harde en zachte vaardigheden, waarin ieder talent veel beter tot zijn recht kan komen. Dat bedoel ik  met ‘water slijt steen’.

Daarnaast leer je hiermee om op andere manieren naar eenzelfde situatie te kijken. Daardoor kun je met hele andere oplossingen van een probleem komen. Een hele vriendelijke omschrijving van creatief denken geeft dat goed weer: ‘op zoek gaan naar het juiste, tweede antwoord’.

Hoe?

Je kunt als leerkracht een paar keer in de week bij een gegeven situatie de denktechniek ‘Andermans Standpunt (AMS) toepassen. Voorbeeld: je wilt de klas eens een opknapbeurt geven. Nadat je eerst de kinderen om een aantal ideeën hebt gevraagd, vraag je ze eens zich te verplaatsen in een stripheld, of in de schoonmaaksters, of in een sportheld: met wat voor ideeën zouden die komen?

De ervaring leert dat je door deze simpele techniek je kinderen echt uitnodigt uit hun eigen denken te stappen, en dat vinden ze vaak nog leuk ook!  Je kunt dit natuurlijk ook doen bij een dilemma (lastige situatie waarin meerdere oplossingen goed zouden kunnen zijn) , waarin je de kinderen laat nadenken vanuit een invalshoek van iemand anders die er ook bij betrokken is.

Een variant hierop is dat je bij een gegeven situatie een eigenaar van de situatie benoemt (een kind uit de klas of jijzelf als leerkracht) , de kinderen in groepjes verdeelt en ze alleen laat nadenken over ‘welke vragen zijn volgens jullie hierbij heel belangrijk om te beantwoorden ‘ en de vragen door de ‘eigenaar’ naar belangrijkheid laat indelen in ‘warm – lauw – koud’. Vervolgens beantwoordt de ‘eigenaar’ alle vragen en kun je daarna met elkaar kort de discussie aangaan.

Beide twee voorbeelden richten zich op het loslaten van je eerste oordeel, eerste eigen vooringenomenheden, en ‘dwingen’ de kinderen om voorbij hun eigen denken te denken. En dan blijkt zo vaak dat wat in het prille begin zo logisch lijkt, vaak ietsje meer crealogisch is…

Rob de Haas opereert onder de naam Orange Field.
Hij heeft een passie voor leren, creatief denken en Oosterse filosofie. Zijn werk is het trainen, ontwerpen en faciliteren van creatieve (denk)processen, leiderschapstrajecten en kenmerkt zich door  ‘serieuze creativiteit’ met een relativerende glimlach.