Biesta over democratie: 'Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn niet zomaar aantal waarden'

31 oktober 2017

Vaak wordt gedacht dat de democratische waarden begrepen moeten worden als de waarden die door een meerderheid van het volk gekozen zijn als belangrijke waarden. Een consequentie van een dergelijke interpretatie is dat indien er in een democratische samenleving een meerderheid zou zijn die graag andere waarden zou willen, het erop lijkt dat de democratie zichzelf op democratische wijze zou kunnen opheffen. Als we kinderen opvoeden tot democratisch burger, over welk waarden hebben we het dan? En zijn die bespreekbaar?  Hoogleraar Gert Biesta schreef een column: Democratie: waarde of mogelijkheidsvoorwaarde?




De vraag wat democratie precies 'is', is niet eenvoudig te beantwoorden. Letterlijk betreft democratie de deelname van het volk (de 'demos') aan bestuur en besluitvorming ('kratein') waarbij het uiteraard een belangrijke vraag is wie tot de 'demos' gerekend worden. De definitie van Abraham Lincoln, die democratie karakteriseert als ‘the government of the people, by the people and for the people’ laat iets preciezer zien waar het in de democratie om gaat. John Dewey geeft een meer praktische en procesmatige definitie - democratie als ‘shaping the conditions that shape one’s opportunities for action’, terwijl Winston Churchills definitie mooi zichtbaar maakt dat democratie niet gemakkelijk te realiseren en praktiseren is: ‘the worst form of government except for all other forms tried so far’.

Terwijl in de Griekse idee van democratie vooral ‘het principe van gelijkheid’ een belangrijke rol vervult, is dat in de idee van de liberale democratie gekoppeld aan ‘de notie van vrijheid’. En daar wordt, op zijn minst sinds de Franse Revolutie, de idee van solidariteit ('fraternité') doorgaans aan toegevoegd.

Wat opvalt aan al deze omschrijvingen is dat het idee van 'meeste stemmen gelden' eigenlijk niet als een principieel aspect van de democratie wordt gezien, maar eerder te maken heeft met manieren waarop democratie in de praktijk gebracht kan worden. Vaak wordt daarbij verondersteld dat een beslissing die meer dan de helft van de stemmen/voorkeuren betreft als democratisch gezien kan worden. Daar zijn wel kanttekeningen bij te plaatsen. Er zijn ook definities die democratie koppelen aan een zorg voor de minderheden.

Democratie: waarde of mogelijkheidsvoorwaarde?

Als wordt aangenomen dat het in de democratie om belangstelling voor en commitment aan bepaalde waarden gaat - vrijheid, gelijkheid, solidariteit - dan is er de belangrijke vraag wat de status van die waarden is. Vaak wordt gedacht dat de democratische waarden begrepen moeten worden als de waarden die door een meerderheid van het volk gekozen zijn als belangrijke waarden. Een consequentie van een dergelijke interpretatie is dat indien er in een democratische samenleving een meerderheid zou zijn die graag andere waarden zou willen - bijvoorbeeld wel vrijheid maar geen gelijkheid - het erop lijkt dat de democratie zichzelf op democratische wijze zou kunnen opheffen.

Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn niet zomaar een aantal waarden waar op een gegeven moment een meerderheid voor te vinden was, maar zijn de waarden die een pluraliteit van waarden, een pluraliteit aan opvattingen over 'het goede leven' mogelijk maken. Democratie is, zo bezien, geen waarde maar een mogelijkheidsvoorwaarde.

Wat de waarden van de democratie proberen te behouden en behoeden is een samenleving waarin ruimte is voor pluraliteit, voor een veelheid en verscheidenheid aan visies op het goede leven. Maar wat van iedereen die ruimte voor zijn of haar visie claimt moet worden gevraagd, is steun voor de waarden die die ruimte mogelijk maken. In precies die zin zijn vrijheid, gelijkheid en solidariteit niet onderhandelbaar en zijn keuzes die die waarden ondergraven niet zomaar andere visies op het goede leven, maar vormen ze een bedreiging voor een samenleving die ‘samenleven in pluraliteit’ probeert te realiseren.

Het onderscheid tussen ‘democratie als waarde’ en ‘democratie als mogelijkheidsvoorwaarde’ is een subtiel verschil, maar het is van cruciaal belang voor iedere discussie waarbij deze waarden in het geding zijn, inclusief de moeilijke gesprekken in de klas.

Gert Biesta is onderwijs-pedagoog en onder meer NIVOZ-leerstoelhouder Pedagogische dimensies in onderwijs, opleiding en vorming aan de Universiteit voor Humanistiek. 

www.leerstoelpedagogischedimensies.nl

E-book

Vanaf 8 november zal er weer een e-book (nummer 2) verschijnen vanuit stichting NIVOZ. Daarin een samenstelling van artikelen/blogs rondom de verkenning van het begrip volwassenheid vanuit democratisch perspectief. Het is gratis te downloaden, net als nummer 1 dat eind september verscheen en 'volwassenheid' vanuit spiritueel perspectief onderzocht.