Wicked World: op de rand van chaos gebeuren mooie dingen

8 april 2020

Steef Schapers nam deel aan de online NIVOZ-meeting van 3 april, waarin docenten en schoolleiders spraken over de praktijk en de nieuwe werkelijkheid in deze coronatijd. In het gesprek refereerde hij aan het boek Wicked World, dat voor hem een grote steun is en legitimatie biedt in de complexe onderwijssituatie van dit moment. Hij schreef op uitnodiging onderstaande tekst. ‘Juist in stuurloze periodes zoeken wij allemaal naar een nieuwe normaliteit. Hiervoor moeten alle systemen gevoed worden door ervaringen en reflectie.’

Een paar maanden geleden, toen onze wereld nog gewoon complex was, las ik een pleidooi van Karel van Berkel & Anu Manickam (2019) voor, zoals zij het zelf noemen, de erkenning van de complexiteit van de wereld waarin managers, professionals en beleidsmakers moeten opereren.

De in het verleden gebruikte modellen en theorieën die functioneren in beperkte dimensies bieden tegenwoordig te weinig uitkomsten en vergroten soms zelfs de problemen. Ook in het onderwijs is dit het moment om dieper te duiken, verbanden te zien en patronen te ontrafelen.

Hun pleidooi inspireerde mij in ieder geval om minder te focussen op passende oplossingen op korte termijn, maar te kijken naar een van de eerste handelingsopties bij complexe uitdagingen namelijk; het herkennen van de complexiteit. Pas hierna volgt het werken op basis van onderwijsprincipes, het scheppen van randvoorwaarden voor toekomstgericht onderwijs en het bieden van nieuwe perspectieven.

Good old times    

De 14-eeuwse filosoof Willem Ockham raden ons aan om ‘onnodige’ ingewikkeldheden te negeren om bij de eenvoudige verklaring uit te komen. Wat moderner gezegd, keep it simple and stupid. Waren de middeleeuwen dan minder complex of was het toen ook al een super wicked world? Hoe zou Ockham dit momenteel ervaren en onderbouwen? John Holland introduceerde in 1992 de complexe adaptieve systeemtheorie (CAS), hierin beschrijft hij hoe systemen veranderen en zichzelf intern reorganiseren, in reactie op problemen die zich in de omgeving (context) voordoen. Ik kom hier dadelijk nog op terug.

Twee van de kerntaken uit mijn eigen opleiding Master of Education is het vormgeven van adaptief beroepsonderwijs en het beoordelen bij adaptief beroepsonderwijs. Naar mijn bescheiden mening moeten wij eerst een bewustzijn creëren van de complexiteit binnen het toekomstgerichte, gepersonaliseerde, gehybridiseerde, flankerend en beroepsgerichte, etcetera onderwijs, om vervolgens adaptief te handelen. Dit vraagt om een rizomatische benadering. Een rizoom legt verbinding tussen de systemen omdat het kan, omdat de elementen het willen en niet omdat het moet (Deleuze & Guattari, 1976).

Onderwijs vraagt om een rizomatische benadering. Een rizoom legt verbinding tussen de systemen omdat het kan, omdat de elementen het willen en niet omdat het moet (Deleuze & Guattari, 1976).

Een rizomatische onderzoeksbenadering zorgt voor een flexibel netwerk, intuïtief vormgegeven rondom impliciete kennis (Tacit knowledge) waarbij de structuur van de veerkracht (antifragility) zorgt voor nieuwe adaptieve kwaliteiten. Juist in stuurloze periodes zoeken wij allemaal naar een nieuwe normaliteit. Hiervoor moeten alle systemen gevoed worden door ervaringen en reflectie.

Laat ik proberen de belangrijkste kenmerken van CAS te koppelen aan de adaptiviteit in de chaos van dit moment.

• Relaties tussen binnenschools- en buitenschools leren vervagen, interacties tussen docenten en studenten gebeuren in een virtuele wereld waarbij eco-systemen afzonderlijk - en met elkaar bewegen en reageren. Interactie tussen stagebedrijven en studenten is bijna onmogelijk. Vergeet niet dat in elk micro-systeem meer beweegt dan de webcam laat zien.
• Kleine positieve ervaringen kunnen leiden tot grote impact op het individu en de systemen waarin zij zich bevinden. De docent/ begeleider kan een opwaartse spiraal creëren door er eenvoudig te zijn.
• Lokale, 1 op 1 interacties kunnen hierdoor leiden tot macro eigenschappen en patronen.
• Onderschat hierbij niet de adaptiviteit van het tienerbrein die het best functioneert op de rand van chaos.
• De studenten worden meer oplossingsgericht en daardoor zelfsturend. Maar zoals Maslow beschrijft, moeten eerst de fysiologische behoeften het fundament vormen voor socialisatie en subjectivicatie (twee van de drie bedoelingen van onderwijs zoals Biesta ze formuleert). Of draaien wij de piramide om en leren wij het beste (snelste) in complexe situaties?
• Het opnieuw deel worden van community’s of practice (Wagner) en het verkrijgen van taakvolwassenheid komen pas tot stand als de behoefte aan sociaal contact, veiligheid en zekerheid geborgen is.
   

Good new times: Wicked problems aanpakken in de onderwijspraktijk van deze dag.

Bovenstaande theoretische uitgangspunten hebben een vertaling nodig om bruikbaar te zijn. Karel van Berkel & Anu Manickam beschrijven in hun boek een paar algemene aanbevelingen welke ik probeer te koppelen aan onze ‘ nieuwe’ onderwijsuitdagingen.

• Breng niet alleen het probleem voor komende periode (door corona), maar ook de context waarin studenten leren in kaart.
• Wees adaptief, reageer en vier de superdiversiteit van alle full-learning partners.
• Wees berekend op nog meer onvoorspelbaarheid en de oncontroleerbaarheid van spontane innovaties.
• Leer geweldloos te communiceren en empathisch te luisteren. Doe dit vooral samen en niet tegen.
• Exploreer, neem een bricolerend vertrekpunt, durf de onderzoeksvraag gedurende het proces aan te passen.
• Gebruik het positieve hefboomeffect (little habits, big impact). Zorg voortdurend voor een growth mindset bij alle stakeholders.
• Experimenteer via trial and error, blijf vooral samen lerend veranderen.
• Vergeet niet dat de grootste wijsheid, vriendelijkheid is.

Verder verwijs ik graag naar de samenvattende woorden van Rob Martens en Martijn Galjé (in de online NIVOZ-meeting van 3 april).

Wij leren voor het leven, niet voor school.

Steef Schapers is docent Consumptieve technieken op het VISTA college, een mbo-school in Heerlen. Hij volgt tevens de opleiding Master of Education, met als studierichting expert docent beroepsonderwijs.