Verkenning naar relatie posthumanisme, onderwijs en samenleven start in Dokhuis. Je kunt nog aansluiten!

1 september 2023

Het posthumanisme daagt ons uit om niet óver de wereld te denken, maar ín de wereld ons leven te ervaren als betekenisvol onderdeel van iets groters, en daar dan ook naar te handelen. In haar essay Wat is posthumanisme? schudde Floor Basten dit voorjaar aan de boom, ook in relatie tot onze aannames en overtuigingen over wat goed onderwijs is. Haar uitnodiging om verder te verkennen – zelf en met andere mensen – heeft inmiddels geleid tot een onderzoekende groep. En je kunt nog meedoen.

Wil je alsnog aansluiten op een van de twee startbijeenkomsten in het Rotterdamse Dokhuis en kijken of je hierin verder wil optrekken? Dat kan! Je kunt kiezen tussen starten op zondag 10 september (11-14 uur) of op woensdag 13 september (14-17 uur). Mail dan naar [email protected]

Wat is posthumanisme? En wat betekent dat voor mens en planeet, voor de samenleving van morgen? Maar ook, wat betekent dit denken voor jou als leraar, voor jouw praktijk en het pedagogisch handelen? De uitnodiging klonk dit voorjaar en zong een tijdje rond in onderwijsland en op sociale media. Inmiddels is er beweging gekomen en heeft zich rondom de oproep van Floor Basten een tiental mensen verzameld die samen op onderzoek gaan. Floor zelf heeft, ter ondersteuning, haar posthumanistisch biebje gedeeld, bronnen die ze het voorbije jaar heeft gevonden en verzameld. Je kunt je erdoor laten inspireren, maar ook - als je (nog) niet direct zelf bij deze fysieke onderzoekende groep aansluit – eigen bronnen aanreiken.

In het overzicht tref je vanzelfsprekend ook Floors eigen essay aan, dat de aanleiding vormde voor NIVOZ-medewerkers Rob van der Poel en Jelle Ris om in maart een NIVOZ-podcast op te nemen. Daarin vond de eerste verkenning plaats rondom het mens- en wereldbeeld dat aan posthumanisme kleeft, waar ‘het denken’ een reactie op is en tot welke keuzes (en beleefde werkelijkheid) het in onderwijspraktijk kan leiden. ‘Het is ja zeggen tegen het individu én ja zeggen tegen het dynamische hiernu waar de mens zich altijd en overal in beweegt,’ vertelt Floor. ‘Daarmee nuanceer je de gedachte dat prestaties louter afhangen van individuele kwaliteiten. Vrijheid, verantwoordelijkheid en autonomie zijn geen dingen en is dus geen bezit. Het gaat erom dat je ze in de actuele dynamiek, samen met en voor elkaar, steeds opnieuw kunt creëren op basis van wat hier en nu aan de orde is.’

Nadenken over het posthumanisme is niet alleen maar interessant als academische discussie, zoveel is duidelijk. Veel mensen hebben het gevoel dat er iets niet klopt aan vandaag, maar krijgen er niet precies de vinger achter. Tegelijkertijd woedt er in de wetenschappelijke wereld een revolutie die haar weerga niet kent. Uit een dynamische wirwar van filosofen, kunstenaars en wetenschappers ontstaat een beweging naar andere wereldbeelden en voorstellingen van onszelf als mens die zowel speculatief als empirisch onderbouwd is.

Voor wie in het westen is opgegroeid en/of in haar denken is geschoold, is het posthumanisme een beweging ‘terug in de tijd’. Een kleine mooie re-volutie, waarbij de aannames waarop de Verlichting en de moderne tijd zijn gestoeld nog eens kritisch doorgelicht worden, waar nodig verworpen en waar wenselijk aangevuld. Omdat verheldering van de agenda van deze revolutie kan leiden tot een breder besef van haar waarde, beschrijft Floor in haar essay Wat is posthumanisme de synthese die ze zelf voorlopig heeft gemaakt uit haar studie.

Floor legt uit dat het posthumanisme een reactie is op het humanisme, dat op zijn beurt weer een bevrijding betekende van de goden en religieuze instituten waarmee de individuele mens in de verdrukking was gekomen. Het humanisme zette de mens en het individu centraal, wees op de rechten van een ieder, maar zorgde daarmee ook voor een reductie van de complexe werkelijkheid. Met alle consequenties en huidige problemen van dien.

Floor: ‘Het humanisme begint en eindigt bij de mens, daar ligt een enorme nadruk op. De mens als individu, dus niet als levend wezen in een levende omgeving. De tweede reductie is dat het bij mensen gaat over talige vaardigheden, over rationaliteit, dat er louter sprake zou zijn van een bepaald soort niet-biologische intelligentie. Het lichaam is dan als het ware ‘domme materie’. Nou, dat is een best wel een oude gedachte. En de derde reductie is dat de mens als soort eigenlijk op zichzelf staat, dus ook eigenlijk niks met andere soorten te maken heeft.'

Vanuit het posthumanisme worden dat soort reducties weer aangevuld. Dus het gaat om de mens als individu, maar zeker ook om de mens als sociaal wezen. Ons bestaan ontvouwt zich in dynamische interacties, of zoals Floor het zegt: ‘De mens versus de samenleving is een onbestaanbaar verschil. Er zijn overloopgebieden, grensvervagingen en we zijn hybride wezens, in een hybride wereld. Het is daarom altijd het een én het ander, niet het een óf het ander.'

De mens versus de samenleving is een onbestaanbaar verschil. Er zijn overloopgebieden, grensvervagingen en we zijn hybride wezens, in een hybride wereld.''

Het posthumanisme vult het humanisme dan ook aan. Het is helemaal niet tegen dingen als zelfbepaling, legt Floor uit. ‘Maar als je er een overdreven accent op gaat leggen, dan krijg je eigenlijk het neoliberale discours waar we nu in zitten. Dan gaat het alleen nog maar over zelfbepaling en dat vind ik een risicovolle onderneming. Want je ziet waar we in terecht zijn gekomen. Hoe de wereld nu is, dus ook wat er in onderwijsland gebeurt, dat trek ik me zeer aan. Maar vanuit een posthumanistisch perspectief zou je kunnen zeggen: er zijn allerlei mogelijkheden om het anders te doen.’

Floor Basten (1970) is postdoctoraal onderzoeker bij de Radboud Universiteit op het thema academic citizenship en onder meer verbonden aan de NSO-CNA leiderschapsacademie. In 2008 nam ze het initiatief tot de oprichting van Campus Orléon, een netwerk dat staat voor onderzoek in de samenleving. Op dat platform deel je je liefde voor onderzoek met mensen die net zoals jij ideeën hebben over hoe je daarmee de samenleving mooier en vrolijker kunt maken.

Dokhuis sympathiseert daarmee. Aan het gezamenlijk onderzoek wordt ook door Inge Spaander, Rob van der Poel en Jelle Ris deelgenomen, die verbonden zijn aan NIVOZ. De laatste ervaarde Floors publicaties over het posthumanisme al eens als mind blowing. ‘Omdat er een hele andere blik wordt gegeven op onderwijskundig onderzoek, op pedagogische ideeën. En ook omdat Floor het werk van Gert Biesta, iemand die wij bij NIVOZ een warm hart toedragen, van betekenisvolle kritiek voorziet. Dat prikkelt.’

De laatste posthumanistische bronnen

Noot van Floor: Vanwege het risico dat ik hiermee de schijn wek dat we - alle posthumanistisch goede bedoelingen ten spijt - toch vooral bezig gaan met ‘lezen over’ en ‘praten over’ en meer van dat soort talige en cerebrale activiteiten, wil ik benadrukken dat het aan ons is om een goede balans te vinden tussen alles wat zich aandient. Deels dient dat zich aan via bronnen van elders, deels in ervaringen daar, altijd in ons eigen hiernu. Voor mij hoeft ook niet iedereen alles te lezen, ter plekke kan het een en ander aangehaald worden wanneer het relevant is. Dat is juist wat ik bedoel met emergentie.

On the Animal Trail van Baptiste Morizot

Leven is sporen achterlaten. Morizot ontwikkelt een levensfilosofie vanuit de mens die als spoor zoekend wezen leert over de wereld en de niet-menselijke wezens die haar bevolken. Wat we kunnen bespreken is: waarom/hoe kunnen we spoorzoeken een plek in het onderwijs geven?

De vloek van de nootmuskaat van Amitav Gosh

Met de kolonisering van de nootmuskaat als pars pro toto voor de huidige polycrisis maakt Ghosh duidelijk hoe kolonisering van de fysieke leefwereld samenhangt met opvattingen over mens en natuur. Daarmee trekt hij het posthumanisme van het filosofische naar het politieke veld en houdt hij een pleidooi tegen mono-modernisme en voor pluri-paradigmatische benaderingen. Wat we kunnen bespreken is: waarom/hoe kunnen we dit vertalen naar onderwijs, wat herkennen we, wat vinden we ervan, geeft dit boek gespreksstof in het onderwijsveld en zo ja, hoe kunnen we het introduceren? (In De Groene kun je alvast een artikel van hem lezen).

Educating for the Anthropocene. Schooling and Activism in the Face of Slow Violence van Peter Sutoris

Na een analyse van de depolitisering en bureaucratisering van onderwijs (onder andere aan de hand van Hannah Arendt) bespreekt Sutoris zijn etnografisch onderzoek met lokale gemeenschappen in India en Zuid-Afrika, die leven aan wat hij noemt "the frontier of the high Anthropocene" en kunnen gelden als voorlopers van wat ons te wachten staat. Hij beschrijft hoe jonge mensen met film lieten zien hoe ze betekenis geven aan hun wereld en hun toekomst, en hoe deze films onderwijsprofessionals en activisten tot samenwerking bracht. Wat we kunnen bespreken is: waarom/hoe kunnen we dit vertalen naar onderwijs in Nederland, biedt zijn etnografische methode concrete handvatten voor ons, kunnen we ergens een begin mee maken?

Environmental culture. The Ecological Crisis of Reason van Val Plumwood

Dit is een wat algemener overzicht van denkstromingen over mens en natuur, wat ons kan helpen om onze eigen begrippen aan te scherpen.

Eerdere bronnen

Haar essay: Wat is posthumanisme?
En het artikel: Posthumanistisch onderwijsonderzoek

James Bridle – Ways of being 
Donna Haraway – Staying with the trouble
Het werk van antropoloog-filosoof Bruno Latour
Tim Ingold – Education and/as anthropology
Annie Murphy Paul -  The extended mind
Timothy Morton – Dark Ecology
John Gray – Straw dogs. Thoughts on humans and other animals

 

Locatie Onderzoeksgroep Posthumanisme en onderwijs
Dokhuis, Doklaan 10, 3087 CB Rotterdam