Samen op zoek naar waar de kunsten iets kunnen betekenen voor de kwaliteit van onderwijs

19 november 2022

In het hbo groeit de nieuwsgierigheid naar hoe de kunsten, het 'muzische' of het artistieke perspectief het werk als docent, beoordelaar of vormgever van onderwijs kan verrijken. Vanuit die constatering verkent Patrick van der Bogt - docent aan de HU University of Applied Sciences Utrecht (Hogeschool Utrecht) vier manieren om bij het ontwerpen van onderwijs ook ruimte te maken voor 'artistieke wendingen'. Zijn oproep: 'Laten we samen op zoek gaan naar waar de kunsten iets kunnen betekenen voor de kwaliteit van onderwijs'.

Onderwijs is niet alleen een functioneel proces, maar heeft een sterke existentiële waarde: het draagt bij aan hoe we als mensen in de wereld willen, kunnen, mogen zijn. Als we onderwijs ontwerpen dan zoeken we naar vormen die een werking hebben voor dit 'in-de-wereld-zijn' van mensen. Net als in de kunsten doet het onderwijs iets waardoor je in een andere verhouding kan komen tot de wereld. En via de wereld ontdek je weer iets over jezelf. Als je het zo bekijkt dan kan je een parallel trekken tussen het ontwerpen van onderwijs en een artistiek proces.

Hoe kan je daar concreet iets mee doen? Laten we dat eens langs vier manieren verkennen:

• Inzetten van kunst in het ontwerpproces
• Artistieke aspecten van onderwijs uitlichten
• Artistieke vormen scheppen als ontwerpproducten
• Het ontwerpproces benaderen als scheppingsproces

Over de educatieve werking van kunst kan je hier meer lezen. Of beluister deze NIVOZ-podcast waarin ik zelf laatst van gedachten wisselde met Jelle Ris, een kunstdocent, over de artistieke dimensies van onderwijs.

Inzetten van kunst in het ontwerpproces

Kunst kan een sterk generatieve werking hebben: het roept van alles op voorbij je alledaagse manieren van kijken en denken. Daarnaast kan een kunstwerk iets met meer bezieling vatten dan een reeks bullits in een powerpoint kunnen communiceren.

Allereerst, om de generatieve of communicatieve kwaliteiten in je ontwerpproces te versterken zou je dus eens kunst(werken) in kunnen zetten wanneer jij of anderen met onderwijsconcepten of een taalspel worstelen. Onderstaande afbeeldingen heb ik bijvoorbeeld gebruikt bij verschillende zorgopleidingen. Ze vormden een startpunt voor het dialogiseren van complexe begrippen als mensgerichtheid, interprofessionaliteit of innovatief vermogen waar teamleden mee worstelden. Elk teamlid ontving een envelop met daarin het werk van een bepaalde kunstenaar en een korte toelichting. Dan werd gevraagd om even voor zichzelf op te schrijven wat dit opriep in relatie tot het concept waar men mee worstelde. Vervolgens ging ieder het gesprek aan met anderen erover en werd gevraagd om samen nieuwe inzichten te articuleren.

Een andere manier is door deelnemers van een ontwerpsessie zelf te vragen om enkele bronnen mee te brengen (uit de kunsten). Door deze in groepen van (het liefst) vijf met elkaar beurtelings uit te wisselen ontstaat er een ander type gesprek. De groep legt de bronnen in hun midden en zoekt naar contrasten of verbindingen. Hiermee krijgt ieder de kans zich zowel te onderscheiden als om te verbinden. De bronnen zelf hebben wederom een eigen zeggingskracht die men eventueel kan relateren aan individuele vraagstukken of gedeelde kwesties in het ontwerpproces. Een beschrijving van het bron- of citaatgesprek vind je hier.

Tot slot kan je op basis van een metafoor de uitdaging, de problematiek, de complexiteit, de dynamiek, de onderstroom of de gedroomde richting voor het ontwerpproces proberen te vangen. Met wat speurwerk kan je wellicht zelfs een kunstwerk vinden dat je kan gebruiken als symbool of markeringspunt hiervoor. Een handzaam boek hiervoor is Veranderdiagnose van Rob van Es.

Artistieke aspecten van onderwijs uitlichten

Doceren is een performatief beroep met gelijkenissen met bijvoorbeeld theater of muziekuitvoeringen. Een functioneel rollenspel om studenten te trainen opent voor even een soort theatrale ruimte. Studenten uitnodigen tot spel met materialen of de verbeelding prikkelen met een case of een verhaal, leunt op vermogens van mensen die ook in de kunsten worden aangesproken. De inrichtingsmogelijkheden van het lokaal benutten, beeldmateriaal inzetten - of misschien geheel niet visueel werken, maar wel de interactie ritualiseren als het ware (door tijdsbeperkingen, regels te introduceren bij je werkvormen) - dan doe je iets met de zintuigelijke vermogens of het scheppen van spanningsbogen en ervaringen.

Misschien heeft onderwijs wel een 'esthetische werking', iets wat de Duitse pedagoog Johann Friedrich Herbart al begin 19e eeuw bepleitte. Zou je het ontwerpen van leeromgevingen ook kunnen zien als het scheppen van 'pedagogische ensceneringen'...?

In samenwerking met Gert Biesta en de HKU zijn we vanuit de HU begonnen met het verkennen van het begrip 'The Artistry of the Teacher'. Tijdens de Dag van de Leraar op 5 oktober 2022 stond dit thema centraal. Hier vind je de nieuwsbrief over hoe deze onderzoeksgroep dit perspectief op leraarschap heeft aangewakkerd afgelopen jaar.

Het lectoraat Kunst en Professionalisering bij de HKU heeft onderzoek gedaan naar de 'muzische' kwaliteiten van professionals: Waar zijn professionals de maker van? Wat is de waarde van professionele eigenzinnigheid? Hoe kan ruimte geven aan vertellen, spelen en maken bijdragen aan de publieke waarde van werk van professionals? Luister deze podcast eens over het muzische perspectief.

Artistieke vormen scheppen als ontwerpproducten

Wat als je een gedicht componeert als uitkomst van een tussenevaluatie? Of met elkaar een installatie maakt om de onderwijsvisie te vangen? Wat als je tijdens de teamdag het huidige onderwijsconcept laat ervaren via performance art? Of wanneer de studiehandleiding een lied is? Of je maakt een collage van de inspirerende beelden die het team samen met docenten heeft verzameld over begeleidingskwesties?

Het uitnodigen van een tekenaar of een beroep doen op die ene collega die zo goed is met taal, zijn manieren om artistieke vormen te scheppen. Afsluiten met een gezamenlijke uitvoering door het voordragen van de eigen inzichten op muziek maakt samenwerken ook memorabel. Maar ook anderen vragen om 1 of enkele foto's te maken van wat zij mooi of symbolisch vinden en deze annoteren om zo het verhaal op een andere manier te kunnen vertellen, kan al ruimte maken voor waarden die anders niet met dezelfde bezieling van zich kunnen laten spreken. Soms is de vorm van een brief of een kleine opstelling van voorwerpen al een wending die de roestige routines even doorbreekt.

Het ontwerpproces benaderen als scheppingsproces

Ruimte geven aan je eigen inspiratie, je intuïtie en jouw fascinatie voor vorm en stijl kan enorm vitalisering werken. Dat hoef je niet eens langdurig te doen. Dat kan met tussenpozen of op gezette tijden of in bepaalde fase waarin je merkt dat het proces voor jou te stroef gaat.

Er bestaat gen handleiding voor hoe de kunstenaar in jezelf aan te wakkeren. Maar waarnemen en oog krijgen voor zaken waar je normaliter aan voorbij gaat is wel een helpende ingang. Exposities, voorstellingen of musea bezoeken of je even overgeven aan de favoriete playlist van een ander kunnen eveneens een 'kanaal' openen. Een verzameling aanleggen van foto's of van voorwerpen, een dagboek bijhouden, een dummy aanschaffen en gaan schetsen, klei of verf ter hand nemen en even verduren dat je ook geen idee hebt waar je aan begonnen hebt, het zijn kleine aanwijzingen om iets van een artistieke gevoeligheid te onderhouden.

Als het om onderwijs gaat, dan kan je tijd doorbrengen in andere scholen, de verhalen van andere docenten beluisteren, voorbeelden zoeken uit andere culturen of uit films en literatuur.

Het spannendst is misschien om publiek te maken wat jou na aan het hart ligt of uit jouw eigen voorstellingswereld tevoorschijn komt. Doe er een lijst om, schep een drieluik, bewaar jouw materiaal in een koker of portfoliomap, leidt het in met een verhaal of muziek of een ervaringsoefening voor je publiek. Maak aannemelijk dat even aandacht hebben voor jouw schepping eigenlijk heel logisch is om even te doen. Soms vraagt dat om kleine zinnetjes die even ruimte scheppen voor jouw wending in het proces:

• 'Ter inspiratie zou ik jullie eens...',
• 'Misschien is het helpend als we even kijken naar...',
• 'Ik vind het wel leuk om iets te delen met jou waar ik zelf aan heb zitten denken...',
• 'Stel nou eens dat we het even vanuit een geheel andere hoek zouden benaderen...',
• 'Zullen we voor we er deze keer helemaal induiken vijf minuten kijken naar iets wat ik heb voorbereid en dan even voor onszelf opschrijven wat het oproept?'
• ...

Afgelopen jaar heb ik mijn eigen speurtocht naar het begrip 'onderzoekend vermogen' opgevat als artistiek proces. Niet alleen door literatuur te lezen erover probeer ik te komen tot iets wat hbo-opleidingen kan helpen hierbij, maar ook door me historisch te laten inspireren over onderzoek, probeer ik betekenis te geven eraan. Dat leidt tot het verzamelen van beelden en die beelden probeer ik weer samen te voegen tot een soort 'boekenleggers'. Misschien ontstaan hier handzame illustraties uit of wellicht zelfs nieuwe werkvormen voor het ontwerpen van onderwijs over onderzoekend vermogen...