Pabo-student Robin Bontenbal: ‘Door Milan, Mats en het spelende kind is mijn visie op onderwijs gevormd.’

1 maart 2021

Robin Bontenbal werkt aan een visiestuk voor haar afstudeeropdracht op de Pabo. Door haar ervaringen in het online NIVOZ-spelvierluik vielen er wat stukjes op zijn plek. Op uitnodiging deelt Robin haar kijk op onderwijs, het leraarschap en over de leraar die ze wil zijn. ‘Ik heb een nog sterkere drang gekregen om het (echt) spelen terug te brengen in mijn klas. Wat mij betreft is spelen met de kinderen broodnodig. Ook als je langer in het onderwijs zit.’

Ik zit op de rand van de zandbak. Om mij heen een groepje onderzoekende kinderen. Kleuters van mijn stageklas. De zandbak is het speelveld geworden van een rivier. Stukken plastic zak dienen als ondergrond. Aan de ene kant zorgen een aantal kinderen voor een constante aanvoer van water met emmertjes. Een belangrijke taak. Wat Milan betreft is een rivier alleen een rivier met water dat stroomt. Een stukje verder op wordt er met een graafmachine een dammetje gestort. Een stukje stroomopwaarts wordt een nieuwe vertakking van de rivier gegraven. De dam hield het water tegen. De rivier mond uit in een meertje.

Ik zit op de rand van de zandbak, met mijn voeten in het water. Verderop hoor ik vanaf het bankje: ‘Spelen met de kinderen, dat doe je als je net het onderwijs in gaat.’ Deze opmerking is me tot op de dag van vandaag bijgebleven. Hoe komt dat?

Dat ‘spelen met kinderen’ is voor mij altijd een belangrijk onderdeel geweest van mijn kijk op leraarschap. Het is broodnodig ook. Door te spelen laat ik me meevoeren in de betekenisvolle wereld van deze kinderen. Die, onderzoekend als ze zijn ,op dat moment heel veel leren over de wereld om hen heen. Tijdens spel werk je aan de verbinding met de kinderen uit je klas. Het is ook een moment van observeren, zonder verwachting naar de kinderen toe. Einstein zei het al: “Spelen is de hoogste vorm van onderzoek”.

Eigenheid, creativiteit en verbinding

Tijdens mijn opleiding op de Marnix Academie heb ik mijn visie, mijn kijk op mijn eigen leraarschap ontwikkeld. De kernwaarden eigenheid, creativiteit en verbinding hebben mij als leerkracht gevormd. Ik interpreteer de waarden als volgt:

Eigenheid: dat wat iemand niet gemeenschappelijk heeft met anderen, maar kenmerkend is voor die persoon zelf. Jezelf zijn, met al je talenten. Autonomie speelt hierbij een grote rol. Het accepteren dat ieder kind anders is en dat je als leerkracht de ruimte moet geven.

Creativiteit: het doorbreken van grenzen tussen verschillende referentiekaders. Creatief zijn draait om speculeren, een nieuwe horizon verkennen en verbeelding gebruiken. “Niet hoecreatief  is de leerling, maar hoe is de leerling creatief,” zoals Potters, O., & Lutke, S. (2018) beschrijven in Leren van kunst. Ruimte voor & door creativiteit. Vaardigheden willen benutten en meegeven aan kinderen als waardevol iets voor de toekomst.

Verbinding: onderdeel uitmaken van de groep en daarin een veilige plek vinden. Een band bouwen op vertrouwen en wederzijds respect. Verbinding maken met de leerling, zo veel mogelijk zonder oordeel en met het oog op het perspectief van de ander. Een leerkracht die kijkt, hoort en begrijpt.

Deze kernwaarden vormen mijn innerlijke kompas op mijn reis naar het leraarschap.

Regels van goed spel verbonden met kernwaarden

Ben ik als beginnend leerkracht naïef om te denken dat spelen voor kinderen broodnodig is? Is dit een illusie die ik als beginnend leerkracht mezelf voor houd? De vraag dreunt door mijn hoofd en weergalmt in mijn hart. Ik weet niet goed antwoord te geven. Tot mijn docent beeldende kunst me wees op het online NIVOZ-spelvierluik over het boek We moeten spelen’ (Martens, 2019), november. december 2020. Dit was voor mij een game-changer.

Het gevoel van een worsteling, van zoekende te zijn en dan ineens de puzzelstukjes op z’n plaats te zien vallen. Dat is wat dit vierluik, deze ervaring, bij mij teweeg heeft gebracht. Het boek van Martens deed mij beseffen dat mijn kernwaarden en de voorwaarden voor spel raakvlakken met elkaar hebben. Martens (2019) beschrijft de regels van goed spel als volgt (met een koppeling naar mijn kernwaarden):

‘ Spel moet dus vanzelf gaan, zonder dwang, van binnenuit. Want alleen jij weet waar je wanneer aan toe bent en het resultaat ligt niet buiten het spel, maar in je hoofd: je leert en exploreert mogelijkheden.’ (Kernwaarde eigenheid)

‘ We moeten erkennen dat spel vrijwel altijd een sterke sociale kant kent, ook al is die soms onzichtbaar. We laten ons er graag mee zien en we kijken er graag naar. We leven ons in, in de toeschouwer, in de spelers of (bedenkers van) de (hoofd)rolspelers.’ (Kernwaarde verbinding)

‘We moeten begrijpen dat kunst een vorm van spel is. Het lijkt misschien een nutteloze franje, maar het is de brandstof van creativiteit en sociale verbondenheid.’ (Creativiteit)

Spelen doet ertoe. En met mij zijn er vele anderen die dezelfde mening delen.

Kernwaarden vormgegeven in de praktijk

Ik ervaar op school als leerkracht-in-opleiding regelmatig het gemis van het spelen. Een leersysteem dat uitgaat van veelvuldige toetsing voelt voor mij onnatuurlijk. Door te experimenteren met het bedenken of samenstellen van lessen geef ik mezelf de ruimte om dit gemis op te vullen. Tegelijkertijd leer ik met vallen en opstaan wat wel of niet goed werkt. Met mijn kernwaarden in gedachten maak ik een plan. Geïnspireerd op het spel dat ik van mijn kinderen in de klas zie. Bijvoorbeeld door Mats.

Mats is een kleine onderzoeker. Op het schoolplein besteedt Mats veel tijd aan het zoeken van beestjes. Hij speelt zoals hij het noemt insecten safari. Je zou dit een ‘talent’ kunnen noemen, want op het schoolplein is maar weinig groen te vinden waar dit soort beestjes zich in verstoppen. Toch komt Mats vaak vol trots allerlei vondsten laten zien. Zo vond hij regelmatig lieveheersbeestjes. We keken samen naar het beestje en ik deelde wat van mijn informatie over beestjes (Ik heb namelijk het talent dat ik zo’n beetje ieder weetje over dieren kan onthouden) en we lieten hem vervolgens vrij op een stukje groen net buiten het hek van het schoolplein.

Mats stelde na zijn observaties de volgende vraag: ‘Juf, waarom is het lieveheersbeestje soms rood, soms zwart of soms geel?’ Een interessante vraag, waar ik niet meteen het antwoord op wilde geven. Met een uitgeprinte zoekkaart van soorten lieveheersbeestjes kon hij zien welk soort lieveheersbeestje hij gevonden had. Hij kon de plaatjes gebruiken om de diertjes mee te categoriseren. Het lieveheersbeestje was heel tastbaar voor deze jongen. Het verwonderde hem en hij wil meer over dit beestje te weten komen. Nieuwsgierigheid als vertrekpunt om te leren. Van Houte e.a. (2012) verwoorden het als volgt in hun boek Jonge kinderen, grote onderzoekers:

‘Het voornaamste doel van onderwijs is het begeleiden van jonge kinderen om zich te ontwikkelen vanuit het onderzoeken dat voort komt uit hun eigen verwondering en verbazing. Om de basishouding van nieuwsgierigheid verder te laten ontplooien om tot fundamenteel leren te komen. Het resultaat van onderwijs zou moeten zijn: jonge kinderen die zaken bevragen en theorieën opbouwen.’

Mats zorgde ervoor dat er steeds meer kinderen geïnteresseerd raakten in de beestjes om hen heen. Het spel werd socialer. Steeds meer kinderen kwamen met vragen over gevonden diertjes en stukjes plant die ze tussen de straatstenen en in kiertjes vonden. Kinderen deelden vondsten en vindplekken met elkaar.

Mats’ nieuwsgierigheid zorgde ervoor dat er een lessenserie ontstond rondom het thema ‘Ons schoolplein.’ De lessen werden grotendeels aangeboden in uitnodigende leersituaties zoals een onderzoekhoek en buitenwerk. Kinderen verzamelden kennis door middel van observatiekringen en konden vervolgens zelf met materiaal op onderzoek uit. Kinderen werden door elkaar geïnspireerd ,omdat ze ontdekkingen en onderzoeken met elkaar deelden. Als er activiteiten gekozen konden worden waar meer uitleg bij nodig was, dan konden de kinderen zelf de benodigde informatie opzoeken of filmpjes kijken door een QR-code te scannen. 

De drie kernwaarden die voor mij zo belangrijk zijn, zijn ook belangrijke waarden in de creatieve basisvaardigheden van Byttebier (2009)  waarmee ik de afgelopen tijd heb geëxperimenteerd. Vaardigheden als flexibel associëren, uitstellen van oordeel, denken in mogelijkheden, creatief waarnemen en verbeeldingskracht ontwikkelen, gekoppeld aan een vakgebied als taal of rekenen. Een speelveld dat je naast een methode in kan zetten.

Door dit speelveld in te zetten tijdens een reguliere les kun je de eigenheid van de kinderen behouden. De uitkomsten staan immers bij deze lessen niet vast. Het draait om het creatieve proces. Dit is wat ik als leerkracht ontzettend interessant vind om te doen en dat komt vooral omdat ik elke keer verrast wordt door de creativiteit van de leerlingen. Ik leer elke les zelf ook bij. Op persoonlijk vlak over de kinderen, omdat ze vaak echt een deel van zichzelf in hun opdrachten verwerken en ik me dieper verbonden voel met hen. Maar ook op onderwijskundig vlak ,omdat de leerstof op allerlei verschillende manieren verwerkt wordt. Kinderen zijn intrinsiek gemotiveerd omdat ze zich gezien, gehoord en verbonden voelen.

Door een speelveld in te zetten tijdens een reguliere reken- of taalles kun je de eigenheid van de kinderen behouden. De uitkomsten staan immers bij deze lessen niet vast.''

De leraar die ik wil zijn

Ik sta in mijn kracht als ik als leerkracht de ruimte krijg om een uitdagend en tegelijkertijd veilig speelveld te creëren waarin ieder kind zijn eigenheid kan inzetten. Op deze manier werk ik toe naar een leerkracht die ruimte geeft aan en verbinding maakt met de kinderen. Een leerkracht die kijkt, hoort en begrijpt. Een leerkracht die vrijheid geeft en kaders biedt. Dit is de leerkracht die ik graag wil zijn in mijn toekomstige beroepspraktijk.

Wat mij betreft is spelen met de kinderen broodnodig. Ook als je langer in het onderwijs zit.

Robin Bontenbal is student aan de Marnix Academie in Utrecht, bij de deeltijd lerarenopleiding basisschool. Ze studeert zomer 2021 af.

Literatuur

• Byttebier, I. (2009). Creativiteit hoe? zo! Lannoo.
• Houte, H., & Devlieger, K. (2012). Jonge kinderen, grote onderzoekers en de leraar (1ste editie). Bazalt.
• Martens, R. (2019). We moeten spelen. NIVOZ.
• Potters, O., & Lutke, S. (2018). Leren van kunst (1ste editie). Coutinho