Verslag lezing Anne Speckens over Mindfulness in het onderwijs

7 mei 2015

Op 11 maart 2015 gaf prof. dr. Anne Speckens een lezing bij NIVOZ over mindfulness in het onderwijs. Van haar lezing en de aansluitende vraag-/antwoordsessie met het publiek is onderstaande videomontage gemaakt. Daarnaast is de volledige powerpointpresentatie van Anne Speckens van die avond te bekijken. Speckens baseerde zich voor haar lezing op twee onderzoeksartikelen. In haar presentatie legt Anne Speckens uit wat mindfulness is, en op welke manier het nuttig kan zijn voor het onderwijs. In gesprek met leraren en schoolleiders uit de zaal gaat ze nader op die toepassingsmogelijkheden in.

Videoverslag

Onderwijsavond Mindfulness: lezing Anne Speckens, vragen uit publiek en slotwoord Luc Stevens

Speckens legt uit dat mindfulness met name een aandachtsoefening is. Daarvan zijn er globaal gesproken twee varianten: formele oefeningen en informele oefeningen.
De formele oefeningen betreffen bepaalde specifieke meditatieoefeningen, zoals de lichaamsverkenning, ademhalingsoefeningen en zitten en bewegen met aandacht. De informele oefeningen zijn oefeningen die makkelijk tijdens de dagelijkse routines door gedaan kunnen worden, zoals de ‘drie minuten adempauze’-oefening, of het heel bewust aandacht schenken aan dagelijkse handelingen.

Speckens licht daarnaast toe wat de belangrijkste opbrengsten zijn van mindfulness. Ze bespreekt de volgende vijf belangrijke leerpunten:

• Stoppen. Het stoppen, stilstaan bij wat je doet, brengt al een verandering in aandacht teweeg.
• Concentratie. Ofwel focus zoeken in je aandacht, en ervaren dat het niet makkelijk is.
• Accepatie zonder oordeel. Hierbij gaat het erom, ervaringen te observeren zoals ze zich voordoen, je bewust te zijn van het automatische oordeel dat je erover hebt, en dat oordeel zo mogelijk uit te stellen.
• Relatie tussen lichamelijke sensaties, emoties en gedachten. Vaak worden we ons gewaar van emoties, door aandacht te besteden aan specifieke plekken op ons lichaam. Door ons bewust te worden van een gespannen nek, de knoop die we in onze maag voelen, of dat we van onze handen een vuist maken, kunnen we nagaan welk gevoel daarmee verbonden is.
• Observeren van automatische reacties en gedragspatronen.
  Op het moment dat we ons bewust zijn van die gevoelens, kunnen we ook nagaan of en hoe we anders op een situatie zouden kunnen reageren.

Kort gezegd leert mindfulness mensen zich bewust te worden van wat ze ervaren, wat dat met ze doet, en daar bewust mee om te gaan. Mensen leren automatische reacties te onderkennen en die eventueel te veranderen.

Uiteindelijk leidt het tot betere ‘zelfzorg’, zoals Speckens dat noemt. Mensen hebben meer compassie met zichzelf, en kunnen op basis daarvan ook met meer empathie en compassie op anderen reageren. Dat heeft allerhande positieve effecten.

Powerpointpresentatie over onderzoek naar mindfulness in het onderwijs

In deze powerpoint, waarvan de uitgebreide bespreking niet in het videoverslag is opgenomen, gaat Speckens dieper in op onderzoek naar de werking van mindfulness. Hierbij baseert ze zich op twee artikelen (hieronder te downloaden). Uit dit onderzoek dat ze bespreekt blijkt dat mindfulness zowel bij leraren, als bij leerlingen positieve effecten heeft.

Charlotte Zenner en collega's voerden in 2014 een meta-analyse uit van het wetenschappelijk onderzoek dat tot nu toe gedaan is naar mindfulness in het onderwijs. Deze meta-analyse laat een bescheiden, maar significant effect zien van mindfulness bij leerlingen, op de volgende vijf domeinen:

• cognitieve prestaties
• emotionele problemen
• omgang met stress
• persoonlijke veerkracht (onder andere zelfbeeld en welbevinden)
• beoordelingen door derden 

Van deze vijf domeinen is het effect het sterkst op de cognitieve prestaties. Hierbij moet opgemerkt worden, dat de grootste effecten werden gevonden werden in studies met kleinere aantallen respondenten. Juist in de studies met grote aantallen respondenten waren de effecten, hoewel nog steeds positief, het kleinst.

Een ander belangrijk resultaat is de directe relatie die werd gevonden, tussen het aantal minuten training in mindfulness dat leerlingen krijgen, en het effect ervan op de genoemde domeinen. Dat is een aanwijzing dat de gevonden effecten inderdaad toe te schrijven zijn aan de op mindfulness gebaseerde oefeningen.

Bij leraren toonde een pilotonderzoek van Lisa Flook en collega's uit 2013 een relatie aan tussen het volgen van een mindfulnesstraining, en een verlaging van de stress die leraren ervaren bij het uitvoeren bij hun werk.
Hoe die stressverlaging werkt, illustreert Speckens op de laatste dia's, aan de hand van interviewfragmenten uit eigen onderzoek dat ze deed bij huisartsenopleiders aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hoewel het hier om een andere beroepsgroep gaat, zijn de ervaringen niet moeilijk te vertalen naar de situatie in het onderwijs.

Lees ook dit artikel op het platform, waarin uitgebreider op het genoemde onderzoek wordt ingegaan.

Tot slot

Vanuit wat we weten uit onderzoek en praktijkervaringen tot nu toe, lijkt mindfulness een veelbelovende benadering voor het onderwijs te zijn. Het is wetenschappelijk onderbouwd, relatief eenvoudig toe te passen, en breed toepasbaar bij zowel leerlingen, leraren en schoolleiding. De schoolleiders en leraren met ervaring in de zaal gaven de suggestie mee, daarom te beginnen bij schoolleiding en leraren. Zodra zij de voordelen van mindfulness ervaren, is het daarna eenvoudiger leraren te ondersteunen bij manieren om ermee te werken met leerlingen in de klas.