Over het werk van… Max van Manen

19 mei 2014

Max van Manen (1942) is emeritus professor onderwijskunde en pedagogiek aan de universiteit van Alberta (Canada). Internationaal wordt hij erkend als autoriteit op het gebied van onderzoek naar pedagogische vraagstukken, onderwijsonderzoek en onderzoeksmethoden die daarbij gebruikt kunnen worden, in het bijzonder methoden uit de fenomenologische traditie. In deze bijdrage in de serie ‘Over het werk van…’ een korte schets van zijn biografie, de achtergronden van zijn belangrijkste bijdrage, zijn expertise de pedagogische fenomenologie en korte indrukken van enkele van zijn belangrijkste artikelen die vrij verkrijgbaar zijn via zijn website.

Persoonlijke biografie

Max startte zijn onderwijscarrière in Nederland na het behalen van bevoegdheden voor het primair en voortgezet onderwijs als ook voor Engels. Daarna vertrok hij in 1967 naar Canada om daar les te geven. Tegelijkertijd startte hij met een studie onderwijskunde. Hij behaalde hierin een bachelor en een master om vervolgens in deze studie ook te promoveren.

Centraal in het werk van Van Manen staat de menselijke situatie; de studie van een wezen dat zich geworpen ziet in een wereld van betekenissen. Zijn zoektocht gaat dan ook over de betekenis van het leven, waarbij pedagogische verantwoordelijkheid en pedagogisch handelen in deze betekeniswereld zijn speciale aandacht hebben.

De lijst met voordrachten, workshops, artikelen en boeken die hij in zijn carrière schreef is zonder meer indrukwekkend. Zijn werkveld bleef daarbij niet uitsluitend beperkt tot Canada, Amerika en Nederland. Veel van zijn werk, met name zijn boeken, zijn dan ook vertaald in het Japans, Iranees, Chinees, Spaans, Duits, Portugees, Koreaans en Noors. Ook gaf hij in deze en andere landen talrijke voordrachten, workshops en presentaties.

Van Manen wordt door zijn wetenschappelijke collega’s geroemd voor zijn wetenschappelijke rigor, de diepte en nauwkeurigheid van zijn werk en de wijze waarop hij hierover communiceert met zijn internationale publiek. Ook erkennen zij zijn pionierswerk als het gaat over de fenomenologische pedagogiek en de wijze waarop hij daarmee vorm heeft gegeven aan het onderzoeksveld van zowel de pedagogiek en het onderwijsonderzoek in het algemeen als ook andere onderzoeksgebieden binnen de sociale wetenschappen, waaronder de gezondheidszorg.

Professionele leven

Max van Manen kreeg onder andere bekendheid met zijn bijdragen aan het overbruggen van de uiteenlopende opvattingen en benaderingen tussen de Noord-Amerikaanse en West-Europese onderwijstradities (in het bijzonder Duitse en Nederlandse bijdragen hierin). Het betrof grofweg een tweedeling tussen respectievelijk aandacht voor het lesgeefgedrag van leraren en uitkomsten daarvan en aandacht voor de meer sociale, relationele en emotionele condities en voorwaarden voor goed onderwijs, samengevat als de pedagogische paragraaf van het onderwijs. Max van Manen vertaalde in het kader hiervan delen van het werk van de Nederlandse onderzoeker en pedagoog Langeveld, die een belangrijke invloed had op de onderzoeksgroep en traditie die ook wel de Utrechtse school word genoemd.

Later zette hij zijn eigen onderzoeksprogramma op waarin hij zes fasen onderscheidt:
1. De ontwikkeling van de fenomenologische onderzoeksmethode. Het was hierin dat hij de zojuist aangehaalde tweedeling trachtte bij elkaar te brengen. Hij beschreef het theoretisch perspectief en daaruit volgende fenomenologische methodologie in het boek Researching Lived Experience: Human Science for an Action Sensitive Pedagogy (1990/1997).
2. In de tweede fase werkte hij aan het uitwerken van de betekenissen van de begrippen ‘pedagogische relatie’ en ‘pedagogische tact’. Dit resulteerde onder andere in het boek The Tact of Teaching: The Meaning of Pedagogical Thoughtfulness (1991).
3. Daarna volgenden pedagogische studies naar de relationele intimiteit, privacy, herkenning en identiteit zoals ervaren door opgroeiende kinderen in de kindertijd. Dit resulteerde in het boek Klein geheim: intimiteit, privacy en ontwikkeling van identiteit (Levering & Van Manen, 1997).
4. Gezien de nadruk die gelegd wordt op de vaardigheid van het schrijven in de fenomenologische traditie stond in de vierde fase de fenomenologie van het schrijven centraal.
5. In de vijfde fase focuste Van Manen zich op de pedagogische relatie en het online-schrijven. Aanleiding hiervoor was technologische vooruitgangen en de steeds wijdverbreidere toegang en het gebruik van ICT mogelijkheden in onderzoek en hoger onderwijs. Centraal stond het verschil tussen face2face of online onderwijs en de rol en het effect op schrijven.
6. Hieruit volgde in fase zes onderzoek naar de aard van de pedagogische relatie op het moment dat deze zich primair afspeelt in een online omgeving. Of zoals Van Manen hier zelf over zegt: ‘The unsuspected power of written words, in virtual space, to create complex and meaningful interpersonal relations became a compelling phenomenon.’

Pedagogische fenomenologie

Max van Manen’s expertise ligt in de eerste plaats op het gebied van de fenomenologische benadering van pedagogische vraagstukken. Nu zal je dit echter nog niet veel zeggen, tenzij je een ingeleid bent in de wetenschapsfilosofie. De fenomenologie is zowel een filosofisch concept als een traditie en het vertegenwoordigd ook een bepaalde wetenschapsopvatting. Wetenschapsopvattingen verschillen van elkaar op basis van de antwoorden die zij geven en opvattingen die zij aanhangen over: de aard van de werkelijkheid of kennis (ontologie); hoe kennis mogelijk is (epistemologie) en op welke wijze deze kennis verkregen kan worden (methodologie).
Binnen de fenomenologie wordt op deze vragen respectievelijk het volgende geantwoord: werkelijk is dat wat als werkelijk wordt ervaren; deze werkelijkheid is subjectief en intersubjectief van aard, waarmee wordt gerefereerd aan persoonlijke en gedeelde betekenisverlening; en hier kan men achter komen middels fenomenologische reductie – in het geval van persoonlijke betekenisverlening – en eidetische reductie – in het geval van gedeelde betekenisverlening.

Zelf kan Van Manen het misschien het beste toelichten:

(…) wat is fenomenologie? Daarop zijn niet alleen verschillende antwoorden mogelijk, maar ook is er het verschil tussen het intellectueel verstaan van het fenomenologisch project en het begrijpen in het uitoefenen ervan. We ervaren uiteraard een bepaalde tevredenheid wanneer we op conceptueel of theoretisch niveau de basale fenomenologische ideeën vatten, maar een juist begrip kan alleen verkregen worden door een fenomenologische methode. Het moet gepraktiseerd en opgevat worden als ‘een manier of stijl van denken’, zegt Maurice Merleau-Ponty (1962, p. 8). Waarom is dat zo? Laten we beginnen met een gangbare definitie. ‘Fenomenologie is de reflectieve studie van de pre-reflectieve of geleefde ervaring’ (Van Manen, 1990/1997). Of met andere woorden, een belangrijk kenmerk van de fenomenologische traditie is dat het de studie van de leefwereld is, zoals we die direct ervaren, pre-reflectief, in plaats van hoe we het conceptualiseren, categoriseren of be-reflecteren.
Die betekenis van 'geleefde ervaring' betekent dat fenomenologie geïnteresseerd is in het op enigerlei wijze ontdekken van het geleefde moment van het 'nu', nog voordat we het in taal uitdrukken of in woorden beschrijven. Met andere woorden, fenomenologie probeert aan te tonen hoe onze ervaringen zoals we die beleven altijd door onze woorden, concepten en theorieën gecreëerd (verstoord) en gestructureerd worden, zelfs al kunnen deze ervaringen zelf al sterk cognitief of linguïstisch zijn.

En verder:

De waarde van fenomenologie is dat zij nadruk legt op hoe de mens de wereld ervaart: hoe de patiënt de ziekte ervaart, hoe de onderwijzer de pedagogische ontmoeting ervaart, hoe een student de mislukking ervaart om een wiskundig probleem op te lossen, hoe een persoon verdriet ervaart, enzovoort. Elke geleefde ervaring (fenomeen) kan een onderwerp zijn voor fenomenologisch onderzoek. De fenomenologische houding draagt ertoe bij dat we reflectief aandacht houden voor de manieren waarop mensen de wereld ervaren.

Lees verder in Van Manen (2005): Fenomenologie: een kwalitatieve stroming met een verscheidenheid aan tradities.

Selectie van ander werk

Pedagogical Sensitivity and Teachers Practical Knowing-in-Action (2008)

In het alledaags leven in de klas, zijn er duizend-en-een dingen die leraren doen, zeggen, of niet doen; al het handelden heeft dan ook een praktisch pedagogische betekenis. Niet alleen de onderwijsdoelen maar ook de middelen en methoden die daarbij gebruikt worden hebben allemaal een pedagogische waarde en gevolgen voor het onderwijs en leren. In dit artikel onderzoek ik de aard en de betekenis van de praktische vormen van de kennis die leraren vaststellen in (inter)actieve situaties met hun leerlingen. Dit praktische weten-in-actie van de leraar vereist pedagogische gevoeligheid en wordt daarom beschreven in termen van bedachtzaamheid en tact, belichaamd en pathisch begrip.

On the Epistemology of Reflective Practice (1995)

Schön (1987) gesuggereerde dat praktische kennis binnen het onderwijswerkveld ondergewaardeerd wordt en dat juist intellectuele, wetenschappelijke en rationele kennis een geprivilegieerde status wordt gegeven, dit terwijl deze vormen slechts beperkt relevant kunnen zijn voor het praktische handelen in de klas. Dit is niet slechts een kwestie van de sociologie van kennis. De onderwijsliteratuur, en de literatuur aangaande het opleiden van leraren heeft aangetoond dat professionele opvoedingspraktijken niet goed kunnen worden begrepen, tenzij we bereid zijn om praktische kennis en reflectieve praktijk heel anders op te vatten. Het is om deze reden dat ik de volgende vragen zou willen stellen over de betekenis en de plaats van praktische reflectie in het onderwijs en over de relatie tussen kennis en handelen in het onderwijs; het soort onderwijs dat opgevat kan worden als educatief of pedagogisch.

Researching the Experience of Pedagogy (2002)

In deze schets over een aantal aspecten van mijn onderzoek kan ik waarschijnlijk het beste beginnen met de term ‘fenomenologie’. Fenomenologie is de naam voor de filosofische traditie die in West-Europa begon in de 19e eeuw en die van vandaag voortduurt. In sommige landen werd de fenomenologie echter ook bedreven door niet-filosofen – geleerden uit het onderwijs, de pedagogiek, de psychologie, de psychiatrie en andere gezondheidswetenschappen. In de jaren 50 leidde dit tot een “methoden strijd” – letterlijk, een strijd voor welke methoden het meest geschikt zouden zijn voor de studie van menselijke verschijnselen.
Maar de interessante eigenaardigheid in deze methoden strijd is dat fenomenologen vooral geïnteresseerd zijn in onderzoek naar hoe mensen hun wereld ervaren. Een belangrijk deel van de fenomenologische methode bestaat dan ook uit het wantrouwen van elke methode. Het gaat vooral om de deconstructie van de diverse theoretische perspectieven, aannames en conceptualiseringen die ons verhinderen de ervaring te interpreteren zoals we die leven, prereflexief.

Deze en andere artikelen zijn vrij verkrijgbaar via de website van Max van Manen.

Max woont momenteel in Canada met zijn vrouw en twee zoons, waar hij, naast dat hij van zijn pensioen geniet, ook nog lesgeeft aan de Universiteit van Alberta, en werkt aan een aantal boeken over de fenomenologische onderzoeksmethode en de ethische aspecten van pedagogisch handelen.