Over ‘Het prachtige risico van onderwijs’

7 januari 2015

Op 9 februari 2015 vond bij NIVOZ de presentatie plaats van de Nederlandse vertaling van Gert Biesta's boek 'The Beautiful Risk of Education'. Voor wie zich oriënteert op het boek, wil ik hier proberen de hoofdlijn van het boek te schetsen. Een korte beschouwing, die onmogelijk recht kan doen aan de rijkheid en veelzijdigheid van het boek zelf.

Je zou het prachtige risico van onderwijs af kunnen doen als een ‘moeilijk boek'. Of dat terecht is, is de vraag. Het is inderdaad niet eenvoudig. Zowel niet wat betreft de ‘andere’ taal die Biesta gebruikt, als wat het pleidooi in het boek van ons vraagt in ons handelen. Maar wat Biesta probeert te schetsen is, dat deze manier van ‘moeilijk doen’ noodzakelijk is als we met onderwijs geen dociele burgers, maar ‘vrije mensen’ willen vormen–als dat tenminste is wat we wenselijk vinden.

Mijn inhoudelijke bespreking van dit boek begint met de titel. Het is namelijk eenvoudig om over het woord ‘risico’ heen te lezen. Want voor je het weet, neemt het boek je mee in een opeenvolging van boeiende hoofdstukken over onder andere creativiteit, emancipatie en virtuositeit. In totaal heeft Biesta zo zeven thema’s gekozen, die hij gebruikt om over onderwijs als ‘zwak proces’ te schrijven. Over een aantal van die thema’s zal ik verderop nog iets zeggen, maar waar het me hier om gaat, dat bij herlezen van het boek me weer trof hoe belangrijk dat woord ‘risico’ is.

Leerlingen als subject

Dat risico van onderwijs is namelijk niet, zoals hij zelf in de inleiding schrijft, dat leraren onvoldoende wetenschappelijke kennis gebruiken, of dat leerlingen onvoldoende gemotiveerd zijn. Het risico van onderwijs bestaat eruit, dat leerlingen niet als objecten gezien moeten worden, die in een mal geperst moeten worden, maar als subjecten, met een eigen handelingsvrijheid en verantwoordelijkheid.

Dat laatste is hier makkelijk opgeschreven, maar het betekent nogal wat. Het betekent om te beginnen dat er per definitie geen onderwijssysteem is, of onderwijstechnologie zoals Biesta schrijft, waarin een bepaalde input leidt tot een vrijwel zeker te voorspellen output. En het betekent ook, en dan komen we aan de crux van Biesta’s pleidooi, dat het niet wenselijk is naar zo’n systeem te streven. Doen we dat namelijk, dan neutraliseren we het risico van onderwijs, en als we het risico van onderwijs neutraliseren, zo argumenteert Biesta, blijft er feitelijk geen onderwijs meer over.

Een risico met onszelf

"Het prachtige risico van onderwijs” is daarom allereerst een oproep om risico te nemen. Niet het roekeloze, overmoedige risico dat we kennen uit een sector als de financiële wereld en waarmee we alles op het spel zetten. Dat is een risico nemen, waarbij iedereen iets te verliezen heeft, behalve vaak degene die het spel is aangegaan. De meeste bankiers hebben weinig te lijden gehad van de crisis.
Het gaat om een risico dat we nemen met onszelf, met onze eigen opvattingen. Onderwijs, zo betoogt Biesta, zou een radicaal open communicatieproces moeten zijn, waarin we altijd bereid moeten zijn onze eigen opvattingen in te brengen, om te bekijken of er andere opvattingen mogelijk zijn. ‘Leren’ is daarom volgens hem een versluierend woord, omdat we daarmee doen alsof er kennis, lesstof van de leraar naar de leerling wordt overgebracht, terwijl het eerder het resultaat is van een gebeurtenis, een ontmoeting tussen leraar en leerling, waar beiden anders uitkomen.

En daarvoor is emancipatie, het onafhankelijk maken van leraar en leerling, weer een voorwaarde volgens Biesta. Dat onafhankelijk maken is niet een daad, waarbij iemand (bijvoorbeeld een leraar) iemand anders (de leerling) onafhankelijk maakt. Dan blijven we denken in het schema dat er een ‘alwetende leraar’, een meester (of juf) in de traditionele zin, nodig is voor goed onderwijs. Er zijn uiteraard leraren nodig, maar dat zijn de leraren die je helpen een pad te vinden, dat je daarna zelf hebt te bewandelen. De uitkomst blijft ongewis.

Vrijheid en mens-zijn

Onderwijs, zo laat Biesta ons in zijn boek zien, is een ‘zwak' creatieproces. Een leraar creëert, maar niet volgens een vooropgezet plan met een doelbewuste uitkomst, waarbij omstandigheden zoveel mogelijk worden gecontroleerd. Maar meer zoals je een mogelijkheid creëert door omstandigheden te scheppen, waar je zelf onderdeel van bent. Een ‘vrije ruimte’ waar je jezelf, voor het moment, ondergeschikt (sub-ject) aan maakt, en niet van te voren weet hoe je er weer uit zult komen. Dat vraagt om een gerichtheid op het moment waarop die ruimte kan ontstaan. Die gerichtheid vraagt een bepaalde virtuositeit van leraren, om in het moment het juiste oordeel te maken. Daarmee nemen we een risico, maar een prachtig risico, omdat het recht doet aan de vrijheid die inherent is aan ons mens-zijn.

'Het prachtige risico van onderwijs' is de vertaling (door René Kneyber) van Gert Biesta's boek ‘The Beautiful Risk of Education’ (2013) en verschen in februari 2015 bij Uitgeverij Phronese.