'Muzikale creativiteit is geen specifieke gave, maar behoort tot basis van ons mens-zijn'

27 juli 2015

Muziek en muzikale creativiteit bieden unieke mogelijkheden voor zinvolle activiteiten in onderzoekend leren. Het daagt uit en draagt bij, verbindt en laat kinderen ontdekken wie ze nog meer zijn. De psycholoog / filosoof Vygotsky (1896-1934) ging nog een stapje verder. ‘Muzikale creativiteit moet, net als creativiteit op andere gebieden, beschouwd worden als een basale menselijke eigenschap en niet als een specifieke gave die slechts weinigen bezitten.’ Een blog van Alexandra van der Hilst. Met handvatten voor de praktijk.

Veel uit zijn gedachtegoed van Vygotsky (1896-1934), met name zijn filosofie over de zone van de naaste ontwikkeling, is van invloed op het Nederlandse onderwijs. Bovenstaande spreuk nodigt uit muziek en vooral muzikale creativiteit een serieuze plek in onderwijs te geven. Je hoeft geen muziekexpert te zijn om de zone van de naaste muzikale creativiteit aan te spreken en daarmee de muzikale ontwikkeling te stimuleren. Auditieve en muzikale activiteiten zijn makkelijker vorm te geven en in te passen in het onderwijs dan je misschien in eerste instantie denkt. Naast plezier is het ook zeer zinnig!

Klankverkenning

Kinderen willen in eerste instantie woorden en verhalen omzetten in klanken. De koe doet ‘boeh’ en de poes ‘miauw’ en auditieve raadspelletjes ‘klinkt als..’ zijn de meest voor de hand liggende voorbeelden. Geluiden bij een verhaal verzinnen en auditieve reageerspelletjes zijn logische vervolgactiviteiten. Bijvoorbeeld in een kring een geluid aan elkaar doorgeven, waarbij de volgende het telkens iets verandert.

Door te spelen met geluiden leren kinderen niet alleen daar naar te luisteren, maar ook naar elkaar.

Maken van eigen klankstukjes, ontsluiten van een andere wereld

Het begint met lummelen en experimenteren. Zoals rammelen met een sleutelbos, ritselen, frommelen en scheuren met verschillende soorten papier en plastic, aantikken van flessen gevuld met een laagje water, met de handen spetteren op water, rinkelen met belletjes, tikken op trommels, wrijven en tegen elkaar slaan van houtblokken, steentjes, lepels, kartonnen kokers, enzovoorts. Tijdens deze activiteiten worden geluiden onderzocht op hun eigenschappen en mogelijkheden. Wanneer het materiaal uitnodigend is zet het aan om dingen uit te proberen, geluiden variëren en combineren en ontdekken welk materiaal de voorkeur heeft.

Met hulp van de leerkracht leren kinderen een indeling maken: hard - zacht, hoog - laag, als de regen, de wind, enzovoorts. Ondertussen gebeurt er van alles, kinderen geven betekenis aan het geluid, brengen het onder woorden, maken spelenderwijs keuzes en zijn bezig met ordenen.

Met de stem nadoen van geluiden en precies nazingen van klanken kan eveneens een boeiende uitdaging zijn.  Geluiden worden hierdoor anders beleefd en krijgen al doende betekenis, er ontstaat een bewustwording van klanken. In dit ontdekkingsproces legt een kind als het ware een eigen innerlijke klank- en materiaalbibliotheek aan waar het later mee aan de slag kan om klankstukjes te maken.

De volgende fase is het beluisteren van al die geluiden afzonderlijk en bij elkaar. Spelen met ritme en volume door klanken te herhalen; kort of lang, hard en zacht en alles wat ertussen in zit. Tijdens het onderzoeken van dit soort variaties ontdekken ze welke sferen er met klanken gemaakt kunnen worden. Welke emoties ze oproepen en ook welke emoties je tot uitdrukking kunt brengen door middel van klanken. Spelen met klanken kan een hele andere wereld van mooie, gekke, grappige mogelijkheden ontsluiten. Je kunt dit ook aan een thema koppelen en samen met de klas bij verschillende onderwerpen een klankdecor maken, vanzelfsprekend kunnen foto’s daarbij inspirerend werken.

Grafische klankpartituur

Bij het maken van een eigen klankdecor of ‘compositie’ ontstaat ook de wens om het vast te leggen. Hiervoor is het niet noodzakelijk om noten te kunnen lezen. Door middel van (verf)tekeningen met punten, cirkels, stippellijnen, blokjes, golvende lijnen en ook met kleuren zijn kinderen prima in staat hun eigen grafische klankpartituur te maken. Zo kunnen ze niet alleen naar elkaars werk luisteren, maar het ook bekijken en een eigen interpretatie van het werk van een ander spelen.

Het geluid van stilte

In de honderden geluidsprikkels die kinderen dagelijks horen is aandacht voor stilte, en het werkelijk beleven van stilte, van wezenlijk belang om het gehoor te trainen en te ontdekken waar klank vandaan komt. Een mooie stilte-oefening is kinderen te vragen muisstil te zijn en dan naar omgevingsgeluiden van ver weg te luisteren en zich vervolgens op hun eigen lichaamsgeluiden te concentreren. Slikken, ademhalen, geruis in je hoofd dat je hoort als je je oren dichtdrukt, geven weer een hele andere beleving van geluid en stilte. 

Muzikale creativiteit gekoppeld aan taal

Tot nog toe hebben we het hier over het ontwikkelen van de muzikale creativiteit. In de onderbouw door kleuters geluiden bij verhalen te laten verzinnen, gevolgd door het maken van een eigen klankverhaal. Vanaf de middenbouw kun je gedichten verklanken en bewegingen verzinnen op klanken en woorden. Het ontdekkende en creërende spel krijgt zo meer artistieke inhoud. Ritmes trommelen en daar in groepjes variaties op bedenken, aan elkaar doorgeven en uiteindelijk aan elkaar plakken, slaat ook meestal erg aan. Datzelfde kun je doen met het trommelen van het ritme van zinnen van een gedicht. Of andersom: van klank kom je bijvoorbeeld op ritme, van ritme op fantasiewoorden en vervolgens weer op echte woorden. Met echte woorden - en trouwens ook met fantasiewoorden! -  kun je weer verder spelen, woordgrapjes maken, creatief schrijven en `elven´ en haiku´s dichten.

Informeel leren en welkom zijn

Muziek is een in vormgezette combinatie van klanken met een persoonlijke betekenis voor mensen. Net zoals een kind woordjes leert en een woordenschat vormt bij het horen van verhalen, bouwt het in het luisteren naar muziek een muzikale taal op; een muziekidioom. Dit proces vindt plaats zonder dat het kind bewust bezig is met leren. Kinderen luisteren naar muziek en neuriën in hun hoofd of hoorbaar mee. Ze herhalen voor zichzelf flarden van iets wat ze hebben gehoord. Dit is te vergelijken met de manier waarop kinderen zichzelf een taal leren en woordjes brabbelen. In het luisteren naar muziek verinnerlijkt het kind wat het hoort. Ze trainen het geheugen.

Het leren vindt plaats op informele wijze, gewoon door te luisteren. Luisteren naar muziek ,zonder enige uitleg, is op zich dus een nuttige activiteit. Muziek kan ons ook een gevoel van blijheid en welkom zijn geven. Hoe zou het zijn om de schooldag te beginnen en af te sluiten met muziek? Ik droom ervan dat elke school een muziekinstallatie heeft die door het hele gebouw te horen is en waaruit ‘s morgens bij binnenkomst prachtige muziek klinkt!

Hersenen, emoties, reguleren van aandacht en wiskunde

Muziek drukt ook emoties uit. Oliver Sacks, Amerikaans neuroloog en schrijver, heeft het over muziek die het hart direct doorboort. Bij de beleving van muziek zijn meer hersendelen betrokken dan bij spraak. Muziek draagt bij in het herkennen van emoties en gevoelens. Melodie, tempo, toonhoogte, volume, timbre en dynamiek zorgen samen dat muziek betekenis krijgt. Hoe je muziek beleeft, welke betekenis je eraan geeft, is weliswaar persoonlijk, maar kenmerken van klanken en een bepaalde combinatie van klanken maakt dat we collectief in bepaalde muziekstukken bepaalde emoties en sferen kunnen herkennen.

Luisteren naar muziek is nu geen informeel leren meer waar alles min of meer onbewust opgepikt en verwerkt wordt. Het is een expliciet proces, waarbij praten over de muziek een belangrijke rol speelt. Net zoals elke ervaring in het leven is ook luisteren gebouwd op eerder opgedane luisterervaringen. De luisterervaringen bepalen wat je hoort. Om muzikaliteit te bevorderen is het van belang dat het leren luisteren naar muziek ontwikkeld wordt. Door gericht naar muziek te luisteren werk je impliciet aan het reguleren van aandacht. Melodie en patronen in de muziek worden altijd afgewisseld. Herhaling, verschillende melodielijnen en allerlei variaties in een muziekstuk maken dat een muziekstuk een herkenbare vorm krijgt. Hier bewust naar luisteren maakt dat het kind muzikale kenmerken die het ook in andere muziekstukken heeft gehoord, herkent.

Door het luisteren heeft het kind leren horen. Je zou nu over kunnen gaan tot het maken van een eenvoudige partituuranalyse. Je staat er niet zo snel bij stil, maar muziek en wiskunde hebben een oeroude relatie! Denk aan de symbolische notatie van de muziek, de maatsoorten, noten en termen als octaaf, kwintet, canon.

Gedrag, vervoermiddel in leren, kennis en vaardigheden

Het luisteren en horen is de basis van muzikaal gedrag. Muzikaal gedrag is zingen, spelen met en op een instrument, samen muziek maken, muziek bedenken, bewegen en dansen op muziek, muziek zoeken bij een verhaal, film of circusact.

Muziek kan ook als vervoermiddel in het leren gebruikt worden, waarlangs informatie en vaardigheden begrepen en eigen gemaakt kunnen worden. In het maken van een partituuranalyse wordt bijvoorbeeld naast het muzikale ook aanspraak gedaan op het logisch mathematische denken.

Muziek kan ook de insteek zijn om andere kennis op te doen. Denk bijvoorbeeld aan de klavecimbel als voorloper van de piano. Kennis over oude instrumenten, hoe ze gemaakt werden en hoe ze klonken kan een heel andere beleving van het vak wereldoriëntatie teweeg brengen. Trouwens, als je de kans krijgt is een bezoek aan een kerk om samen met je groep het enorme klankregister van een kerkorgel te ontdekken een geweldige ervaring! Maar ook het luisteren naar een symfonie en het leven van een componist kunnen als uitgangspunten voor een bepaalde periode in de geschiedenis dienen. Muziekfilms zijn daarbij een mooie bron van informatie.

Eigenaarschap van het kind, leerkrachten en vakspecialisten

Muziekdocenten zijn de vakspecialisten. Zij zijn expert in de technische en artistieke achtergrond over hoe een muziekstuk is opgebouwd. Zij beschikken over specifieke kennis over hoe je een instrument kunt leren bespelen. Hoe je een muziekstuk zelf kunt maken, improviserend of  volgens een bepaalde methode of stijl. In het leren bespelen van een instrument gaat het erom dat het instrument je ‘pakt’. Artistieke en muziektechnische aspecten spelen naast doorzetten in het oefenen van vaardigheden  de hoofdrollen. Vakspecialisten zijn de aangewezen personen om samen met het kind daarin op weg te gaan.

Leerkrachten kunnen kinderen in aanraking brengen met verschillende aspecten van muziek. In de creatieve muzikale ontwikkeling vormen exploreren en experimenteren de basis. Het materiaal moet aanzetten tot nieuwsgierigheid en verwondering. De min of meer vrije opdrachten moeten in zich dragen dat de kinderen ervaringen opdoen waarin ze ontdekken dat ze het inderdaad kunnen. In die uitdaging huist de uitnodiging om telkens een stapje verder in het eigen onderzoek te gaan. Eigenaarschap van het kind staat voorop, de leerkracht is begeleider en coach.

Leerkrachten kunnen kinderen ‘muziekminded’ maken. Wanneer je met muziek op school gaat werken heeft het pas echt zin als het op basis van regelmaat gebeurt. Een losstaande activiteit gaat zo weer voorbij en verdampt als een druppel op een gloeiende plaat. Elke dag zingen en naar muziek luisteren zou een mooie instap kunnen zijn.

Brede school en centra voor kunsteducatie

De brede schoolontwikkelingen zijn bij uitstek geschikt om een relatie aan te gaan met een centrum voor kunsteducatie. Een mooi startpunt zou zijn wanneer leerkrachten en muziekvakdocenten elkaar ontmoeten en meekijken in elkaars keuken. Zij zouden samen sprankelende leerlijnen uit kunnen stippelen, waarbij muziek binnen gekoppeld wordt aan muziek buiten de schoolmuren. Concertbezoek en een bezoekje achter de schermen van een orkest horen daar vanzelfsprekend bij. Misschien zelfs naar het Concertgebouw in Amsterdam!

Om terug te komen op Vygotsky: Muzikale creativiteit behoort net als creativiteit in alle andere kunstzinnige gebieden tot de basis van ons mens-zijn. Daarom verdienen zij aandacht in het onderwijs

Alexandra van der Hilst, performer, pedagoge en schrijver. Zij geeft lezingen en trainingen over ‘kunst en creativiteit in leren’ in de onderwijs- en de kunstsector. Informatie: www.ab3.nu of mail: [email protected]

• Voorbij de Kaders,  A. van der Hilst, Kunstvormen gekoppeld aan inzichten over leren vanuit wetenschap, kunst en onderwijs. Studieboek, activiteitenboek en cd rom. ISBN 978-90-77834-23-7.


• Musicofilia, O.Sacks, verhalen over muziek en het brein. ISBN 9029085037


• De kracht van wiskunde in muziekonderzoek, A. Honigh Institute for Logic, Language and Computation, Universiteit van Amsterdam http://www.illc.uva.nl/Research/Reports/PP-2009-23.text.pdf