Een sprookje én de pijnlijke werkelijkheid: ‘De één zijn glans, verpest de ander zijn kans’

18 april 2022

Na de NIVOZ-onderwijsavond met Karen Heij en Paul Frissen – op 13 april – wist Sarina Hoogendam wat haar te doen stond. Het proefschrift van Heij – met Frissen als promotor – laat weinig heel van de eindtoets in het basisonderwijs. Zeker niet in relatie tot de intenties waarmee ze is geconstrueerd, de pretenties die worden uitgedragen en de effecten die er het gevolg van zijn. Onbegrijpelijk dus dat deze boodschap van Heij nog nauwelijks is doorgedrongen in onderwijsland, vindt ook Sarina. Daarom haar poging, in de vorm van een sprookje. ‘Wie weet snapt iedereen nu beter wat Karen Heij probeert uit te leggen.’

Boer Nico Ederland heeft al heel lang een appelboomgaard. Hij is er heel trots op, want de appels uit zijn boomgaard zijn geliefd en hij doet goede zaken met twee grote supermarktketens, Dik Huit en AAHA.

Zijn boomgaard heeft van oudsher verschillende appelbomen. Sommige soorten leveren appels die lekker zijn om uit de hand op te eten, andere appels waar je goed mee kunt bakken, appels die zuur of juist wat zoeter zijn of appels met een vaste of minder vaste structuur. Hoewel boer Nico deze diversiteit belangrijk vindt, wil hij natuurlijk het allerliefst veel winst maken. Hij heeft ontdekt dat Dik Huit en AHAA vooral veel geld betalen voor appels die glanzen. Dus slim en ondernemend als Nico is heeft hij er alles aan gedaan om glanzende appels te produceren. De appelsoort die van nature al wat glans had heeft hij nét zo lang veredeld tot ze nog meer glans gaven. Hij heeft het goed in de markt kunnen zetten door het Nederglans te noemen. Een mooi woordgrapje, vindt-ie zelf. Maar het werkt. Dat de glans eigenlijk niets zegt over de kwaliteit van de appel, of waar de appel geschikt voor is, is voor boer Nico ondergeschikt geworden. De consument wil glans, dus dat is wat Nico levert.

De appeloogst was vroeger trouwens een heel gedoe voor boer Nico. Er waren veel mensen nodig om de appels te plukken en te sorteren. Elke appel werd door de sorteerders bekeken en vervolgens in een kist geplaatst. De beste appels kwamen in de premiumkisten, en verder werd er gesorteerd op handappel, bakappel of appelmoesappel. De rotte appels werden in de afvalbak gegooid en verkocht als veevoer. Een tijdrovend karwei. Maar de sorteerders hadden goed oog voor elke appel, en konden door hun ervaring vrij snel en accuraat de appels in de goede kisten plaatsen. Maar toen werd de Sorteer Integraal Top Ordening machine, afgekort SITO op de markt gebracht. Hoewel boer Nico in eerste instantie sceptisch was over SITO, zag hij toch na verloop van tijd in dat een sorteermachine hem veel tijd, en dus geld zou besparen. De aanschaf was een behoorlijke investering, maar het bleek geen miskoop. De geplukte appels werden in de machine gestort, en via een ingenieus systeem van lopende banden - waarbij kleur, vorm en gaafheid door de machine werden herkend - eindigden ze vervolgens automatisch in de goede kisten. Natuurlijk waren er nog wel wat sorteerders nodig om de verkeerd gesorteerde appels eruit te halen, maar het kostte toch allemaal een stuk minder tijd en geld.

Door de jaren heen ontdekte boer Nico dat de sorteermachine ook een ander voordeel bood. De supermarkten wilden een zo constant mogelijke aanvoer van appels, maar de oogst was ieder jaar verschillend. Door de parameters in de machine aan te passen kon hij eenvoudig dat probleem oplossen. Hij stelde de SITO namelijk zo af dat de 20 procent beste appels in de premiumkisten en de 20 procent slechtste appels in de appelmoes kisten kwamen. Alle appels die overbleven werden vervolgens verdeeld over handappelkisten en de bakappel kisten. Omdat glans nou eenmaal goed te meten was en ook nog eens door de consument werd gewaardeerd, was glans de eigenschap die SITO gebruikte om te sorteren. Hoe meer glans, hoe waardevoller de appel. Eerlijk en efficiënt.

Dit systeem werkte zo goed dat de supermarkten na verloop tijd van alle boeren eisten dat de appels SITO gecertificeerd moesten zijn. Om de kwaliteit te garanderen werden er zelfs inspecteurs opgeleid, die bij alle boeren jaarlijks controleerden of de SITO wel volgens de normen van dat jaar afgesteld waren. Er werd namelijk ieder jaar een proef genomen bij een representatieve groep appels, en aan de hand daarvan werd het percentage glans in de SITO vastgesteld. Zo kon het wel dus gebeuren dat een appel het ene jaar met een bepaalde Nederglans in de handappelkist terechtkwam, en zijn broertje met evenveel Nederglans het andere jaar in de bakappel kist.

In het begin waren er nog wel appelboeren die protesteerden tegen de SITO, want als je veel bakappels in je boomgaard had verdiende je minder. Maar dat werd door de supermarktketens ruimhartig gecompenseerd. Een enkele ouderwetse boer probeerde de supermarkten nog te vertellen dat glans niets zei over de kwaliteiten van de appel, maar niemand luisterde. En dat er door de SITO soms goede appels tot moes geslagen werden, was ook niet de zorg van boer Nico. Hadden ze maar harder moeten ‘shinen’, was zijn devies.

Natuurlijk was het voor de bomen in de boomgaard ook wel duidelijk dat er andere tijden aangebroken waren. Iedere boom wenste voor zijn appeltjes de allerbeste toekomst, maar waar vroeger de appeltjes op hun natuurlijke eigenschap mochten groeien en ontwikkelen, was dat nu niet meer voldoende. Wilde je goed uit de SITO komen, moest je Nederglans hebben. Hoe meer hoe beter. Dus deden ze hun best om hun appeltjes zoveel mogelijk Nederglans te geven. Op boer Nico, die vroeger voor elke boom aandacht had, konden ze echter niet meer rekenen. Hij besteedde veel aandacht aan de premium appelbomen. Behandelde de appels tegen wormen en gaf de bomen extra kunstmest. Als de appeltjes onverhoopt toch wat dof leken, wreef hij ze extra op voordat ze in de SITO terecht kwamen. Deze appels kwamen dus altijd terecht in de premium kisten. Voor de appelbomen werd één ding pijnlijk duidelijk. Als álle appels harder gaan shinen, kom je in de SITO nooit verder, hoe goed je ook je best doet. De appelbomen hadden er zelfs uitdrukkingen voor:

De één zijn ‘shine’ is de ander zijn pijn, of
de één zijn glans verpest de ander zijn kans.  

De premium appelbomen waren natuurlijk heel blij met deze ontwikkeling. Ieder jaar zeiden ze tegen hun oogappeltjes: je hebt geluk dat je aan deze boom bent geboren. Je bent een premium appel, je hebt lekker veel Nederglans, dus maak je maar niet druk over de SITO. Jij ligt straks te ‘shinen’ bij Dik Huit en AAHA. De andere appelbomen hadden minder goede hoop op de toekomst van hun appeltjes. Ze vreesden de SITO. De eigenschappen die vroeger bepaalden waar je terecht kwam, een heerlijke bite, een lekker zuurtje of een prima structuur om mee te bakken, werden immers niet meer herkend. Nederglans was nu nog het enige dat telde. Een glansrijke carrière was alleen maar weggelegd voor bepaalde appels, dat wist iedereen. En als je de pech had om toevallig in de verkeerde boom geboren te worden, of geen aanleg te hebben voor Nederglans, eindigde je soms zomaar als appelmoes.

Nu denk je misschien, leuk zo’n sprookje. Maar helaas is dit de bittere werkelijkheid die in ons onderwijssysteem is geslopen. Als je me niet gelooft lees dan het onderzoek van Karen Heij hier: Van de kat en de bel.

Want door de jaren heen is er steeds meer gewicht gehangen aan de eindtoets in het basisonderwijs, veelal CITO. En dat gebeurt zonder goed onderzoek of de machine wel deugt en zonder de vraag te stellen of we wel de goede en wenselijke criteria gebruiken.

We hebben onterecht veel vertrouwen in Cito, die eerlijk lijkt te sorteren maar in werkelijkheid discrimineert en bevestigt dat onderwijs een wedstrijd is met winnaars en verliezers. We vinden inclusie belangrijk en zien onderwijs als de plek voor ieder kind om de beste versie van zichzelf te worden, maar drukken een kind uit in scores van A t/m E, een etiket waar ze zelf in gaan geloven en wat juist kinderen buitensluit. En alsof het nog niet erg genoeg is, we staan ook nog toe dat de cito-scores gebruikt mogen worden om de kwaliteit van onze scholen te meten. En daarbij geldt ook weer: als er één school stijgt in de ranking, is er een andere die daalt. Denk daar maar eens over na als je feest viert vanwege een ‘goede’ beoordeling. En voor alle duidelijkheid: andere eindtoetsen dan die van Cito werken ook volgens dit principe. 

Albert Einstein heeft het mooi verwoord: Iedereen is een genie. Maar als een vis wordt beoordeeld op zijn vaardigheid om in bomen te klimmen, zal hij zichzelf zijn hele leven als een mislukkeling beschouwen.

Ik weet zeker dat alle boeren de sorteermachines blijven gebruiken. Ik weet zeker dat de supermarkten altijd glans zullen willen. Ik weet zeker dat de appelbomen de sorteermachine niet kunnen ontwijken. Ik weet zeker dat er jaar na jaar goede appels vermalen worden tot appelmoes.

Wie kan nog het verschil maken voor onze oogappels? Denk daar maar eens over na, juf, meester of schoolleider… Elke keer als je de citoblaadjes uitdeelt!

Sarina Hoogendam is leerkracht op Yuverta, een vmbo-afdeling in Ottoland. Ze heeft bijna 35 jaar lang lesggeven op allerlei type onderwijs.