Deklerck over destructief gedrag en kwetsbare jongeren: ‘Menselijke ontmoeting is het meest helende dat er is’

21 oktober 2014

Sarina Hoogendam werkte in 2014 met jongeren met (ernstige) gedragsproblemen die op korte termijn geen kans op terugkeer hadden binnen het onderwijs of die langdurig thuiszaten. Ze keek uit naar de NIVOZ-onderwijsavond die criminoloog Johan Deklerck in ovember van 2014 verzorgde in Driebergen en schreef het volgende verslag: ‘Jongeren kunnen niet alleen of met elkaar een moreel besef ontwikkelen. Ze hebben daarbij volwassenen nodig die hen willen ontmoeten.’

Je kent het wel. Je loopt even terug naar je auto om iets te pakken en je autoruit is ingeslagen. Boosheid, verdriet en verontwaardiging gieren door je lijf. Iemand heeft je iets aangedaan. De auto is beschadigd en je autoradio weg. Je bent behoorlijk boos, maar na de materiële afhandeling pak je al gauw het normale leven weer op.

Je rijdt in de auto en plotseling rijdt een andere automobilist je klem. Hij scheldt je uit en schudt met zijn vuist. Hevig geschrokken rijdt je verder. Iedere keer als je in de auto stapt heb je een naar gevoel en het duurt maanden voor je weer normaal aan het verkeer kunt deelnemen.

Je zit bij de dokter. Hij vertelt je dat je ongeneeslijk ziek bent. Vanaf dat moment staat je leven op zijn kop. Je denkt dag en nacht nergens anders meer aan. Je bestaan is in gevaar. Je hebt een existentieel trauma en alleen overleven telt nog.

Normaal gesproken functioneren we op alledaags niveau, onderbroken door kleine of grotere trauma’s. In extreme situaties dalen we echter af naar het existentieel niveau.

Toen de aanslagen op 9/11 plaatsvonden zijn binnen 24 uur 573.000 sms’en verstuurd. De boodschappen getuigen van diepe bezorgdheid over het welzijn en voortbestaan van de ander.

10.46am There is NO WORLD TRADE CENTER, ANYMORE! Honey, stay put and be safe. May G-D help us!
10.47am if you can please call me and let me know where you are going. I am a wreck. love you
10.47am Talk to me... I hoping you are nowhere near this. Eric 10.48am i love you baby....please be careful....i don't want anything to happen to you - Jennifer

Existentiële kwetsbaarheid

Tijdens de puberteit of adolescentie komt dit existentiële niveau het meest onder druk te staan. Essentiële veranderingen zijn aan de orde. Je kind-identiteit verdwijnt en een gender-identiteit wordt ontwikkeld. Welke ‘hij’ of ‘zij’ ben jij? Leeftijdsgenoten zijn belangrijker dan volwassenen. Grenzen worden verkend en gezocht. Probleemgedrag in deze periode is gewoon, het hoort bij het opgroeien. Maar als er sprake is van (diepe) pijn op existentieel niveau wordt het gedrag destructief en extreem. Dit is het geval bij 10 tot 15 procent van de jongeren.

Pijnervaringen leiden tot een verlies van mentale vrijheid. Pijn die niet verwerkt wordt, blijft woekeren, bewust of onbewust. Tot ongeveer twaalf jaar is er sprake van een enorme veerkracht ten aanzien van het incasseren van pijn. Als het existentiële recht op liefde, warmte en geborgenheid niet vervuld is, maakt de jongere in de puberteit de balans op en wordt zelf ‘rechter’. Dit destructief recht richt zich op de ander of op zichzelf. Iemand krijgt de ‘schuld’ en moet boeten.

Destructief gedrag

Destructief gedrag tegen de ander kan bestaan uit geweld, agressie, delinquentie, conflicten, pesten en vandalisme. Dit wordt ook wel heterodestructief, naar buiten gericht of externaliserend gedrag genoemd. Destructief gedrag tegen zichzelf kan bestaan uit druggebruik, anorexie, automutilatie, depressie, zelfmoord(pogingen), zelfhaat en minderwaardigheidsgevoelens. Dit wordt ook wel autodesctructief, naar binnen gericht of internaliserend gedrag genoemd.

Postmoderniteit

We leven in een tijd waarin niets meer vanzelfsprekend is en normen en waarden lijken te vervagen. Jongeren moeten zich staande houden in een samenleving met veranderende gezagsstructuren en ethiek. Sociologisch gezien leven we in het tijdperk van de postmoderniteit. In het verre verleden hebben we ons vrijgevochten van absolute koningen en de traditionele kerk, met als resultaat de parlementaire democratie, burgerlijk kapitalisme en scheiding van kerk en staat. De moderniteit, waarin het individuele denken en de ‘rede’ steeds meer centraal kwam te staan deed zijn intrede. Vanaf 1800 zijn er drie soorten samenlevingsvormen te onderscheiden.

Consensussamenleving

Vanaf ongeveer 1800 tot 1960 was er de consensussamenleving. De norm was: ‘niet afwijken’, alles was hetzelfde en iedereen deed hetzelfde. Binnenskamers mocht dingen verkeerd gaan, maar buitenskamers moest alles goed lijken. Het was een normatief dwingend systeem van socialisering en disciplinering. In het onderwijs en de opvoeding was de gezagsrelatie verticaal, autoritair en dwingend. De norm was absoluut en werd niet ter discussie gesteld. ‘….omdat ik het zeg!’

Dissensussamenleving

Vanaf 1960 ontstond de dissensussamenleving. Er was een collectief verzet tegen de gevestigde orde. De norm werd: ‘afwijken en verzet’. Een systeem ontstond met als kern het conflictmodel. Een voorbeeld daarvan was de strijd van de werknemers (vakbonden) tegen de werkgevers. In het onderwijs en de opvoeding was de gezagsrelatie nog steeds verticaal, maar wel participatief, met inspraak. De norm werd relatief, er was sprake van motivatie en bijsturing. ‘…….het is beter omdat….’

Assensussamenleving

Vanaf 2000 is de assensussamenleving ontstaan. De norm staat niet meer vast, maar wordt gezamenlijk geconstrueerd. De verticale gezagsstructuur is verdwenen en daarvoor in de plaats is er een systeemgericht op overleg, onderhandeling en bemiddeling gekomen. Pedagogische modellen zijn horizontale modellen geworden, de norm ontstaat vanuit co-constructie. Er is dialoog rond ervaringen en argumenten. ‘…. En ik zie het zo…..’

Individuele ethiek

Kijken we naar belonen en straffen, dan is dat vanuit het verleden gebaseerd op een collectieve normopvatting. Die was op school, thuis, op straat, in de buurt, in het dorp, in de hele samenleving hetzelfde. Maar dat systeem brokkelt af. Ethiek is niet langer een stabiel geheel, vandaag kan het ‘zus’ zijn en morgen ‘zo’. Het is een complex geheel met een veelheid van opvattingen, kansen, stijlen en individuele gevallen. Er is geen eenduidige goed- en afkeuring meer.

Daardoor hebben mensen tegenstrijdige ervaringen en ook tegenstrijdige ethische standpunten. Dit zet bijvoorbeeld het rechtssysteem, ontstaan vanuit consensus, of vakbonden, groot geworden door dissensus, onder druk. Alle modellen die gestoeld zijn op oude systemen zijn in deze tijd moeilijk te handhaven.

Ethische doe-het-zelvers

In deze complexiteit van ethiek groeien jongeren op. Ze worden de hele dag geconfronteerd met situaties die verschillende ethische standpunten oproepen. Op internet alleen al kunnen ze in een paar minuten tijd allerlei filmpjes aanklikken. Een grappige hond - iemand wordt geslagen - mooie vrouw met weinig kleding - een aangespoelde walvis - het feest van gisterenavond - een grap in de lift - stervende mensen in Afrika - een witte zwarte Piet. Ze vormen zich een ethiek op basis van hun eigen ervaringen.

Dat betekent dat ze veel ongevoeliger zijn voor opgelegde ‘abstracte’ waarden en normen. Ze hebben er geen ‘ervaringsverbinding’ mee en nemen ze dus niet zomaar aan. Ze nemen ze alleen nog aan, omdat ze uit de problemen willen blijven, niet omdat ze intern zijn overtuigd van de waarde. Jongeren blijven wel gevoelig voor pijn en leed, maar worden ‘ethische doe-het-zelvers’ vanuit de diepte van hun eigen ervaringen. Ze bewegen zich tussen verschillende normatieve systemen en kiezen daarbij hun eigen systeem.

Dat betekent dat het morele kompas niet meer van buitenaf, maar van binnenuit bestuurd wordt. Jongeren doen niet meer wat wordt opgelegd zoals vroeger, maar bepalen zelf wat ‘goed’ en ‘kwaad’ is. Gezamenlijke kaders die de norm bepalen zijn niet meer effectief, individuele subjectieve ervaringsethiek is bepalend.

De jeugd van tegenwoordig staat bloot aan een enorme hoeveelheid extreme prikkels die zich overal voordoen: energy drinks, fastfood, alcohol, drugs, medicatie, seks en geweld. Gepresenteerd in kicks, flashes en boosts. Daardoor is het moeilijk ethische normen en waarden te verankeren. Hoe kun je met zulke extreme prikkels en verleidingen een stabiele persoonlijkheid ontwikkelen?

Meervoudige kwetsbaarheid

Door toenemende onrust en aanhoudende economische crisissen is de welvaartssamenleving verdwenen en een veiligheidssamenleving ontstaan. Er is een groot maatschappelijk gevoel van onbehagen en daardoor meer behoefte aan veiligheid. Allochtonen en jongeren zijn vaak de zondebok en worden verantwoordelijk gesteld voor het gevoel van onbehagen.

Er is een verminderde tolerantie waardoor de jongeren sneller als problematisch en overlastgevend worden gezien. Voor de jongeren zijn er weinig ontsnappingsmogelijkheden. Een voorbeeld daarvan is het plaatsen van mosquitoes (apparaten met een hoge zoemtoon, alleen hoorbaar voor jongeren) op plekken waar jongeren samenscholen.

Daarnaast is er een tendens om problemen niet op sociaal, maar individueel niveau te beschouwen, waardoor jongeren veel vaker psychisch gediagnosticeerd worden, ieder kind zijn eigen ‘label’.

Niet alleen sociale achtergestelde en kansarme jongeren zijn kwetsbaar. Jongeren uit de middenklasse en hogere milieus ontberen ook existentiële veiligheid door werkende ouders (agenda opvoeding) echtscheidingen en werkeloosheid.

Stuurloos

Als we jongeren niet begeleiden lopen ze het risico stuurloos te raken, met als gevolg blijvende existentiële schade en dus probleemgedrag. Als we ze maar laten aanmodderen is het als een voetbalveld vol voetballers, maar zonder trainer. Het spel is veranderd, maar de training nog steeds essentieel. Jongeren moeten oefenen om existentiële vaardigheden te ontwikkelen. Het opleggen van regels en straffen werkt niet meer en ook niet het inzetten van je eigen interne ervaring als ‘waarheid’. Het gaat om de ontmoeting, het uitwisselen van ervaringen. Interne, subjectieve ervaringen van beide partijen zijn het ethisch kompas.

Samenvattend

Kwetsbaarheid kent vele lagen. Adolescentie is altijd een kwetsbare periode vanuit een natuurlijk groeiproces, er kan daarbij ook nog sprake zijn van een diepe verwonding uit het verleden. En dat alles werkt zich uit in een maatschappij die ook ontwricht is.

Iedereen maakt ethisch de balans op, dat is een doorgaand proces. Non-stop vragen wij ons af of we krijgen waar we recht op hebben. Dit ‘recht’ wordt destructief als er onverwerkte pijn is op existentieel niveau. Die destructie richt zich op anderen of op zichzelf. Het is een mentale ‘gijzeling’, waar je zonder hulp niet uitkomt. Slachtoffers worden daders of opnieuw slachtoffer.

Een gezamenlijk moreel kompas is verdwenen. Jongeren vormen hun eigen ethische waarheden vanuit persoonlijke ervaring. Daarbij staan ze bloot aan extreme prikkels en verleidingen en een maatschappij die hen als zondebok ziet en niet als toekomst. Straffen en belonen vanuit een gezamenlijk moreel besef is niet zinvol meer.

Jongeren kunnen niet alleen of met elkaar een moreel besef ontwikkelen. Ze hebben daarbij volwassenen nodig die hen willen ontmoeten. Volwassenen die zonder oordeel een dialoog willen aangaan over ervaringen om gezamenlijk ethische constructies te maken. Zowel jongeren als volwassenen moeten oefenen om de spelregels onder de knie te krijgen.

Als er sprake is van extreme pijn op existentieel niveau is er ook sprake van extreem destructief gedrag. Jeugdzorg en psychiatriering lossen dit niet op. Er is maar één antwoord mogelijk. Een ontmoeting op existentieel niveau. Pijn verwerken en menselijk ontmoeten is nodig om extreem probleemgedrag te doorbreken.

Menselijke ontmoeting is het meest helende dat er is. Johan Deklerck

Sarina Hoogendam was in 2014 docent Algemeen Vormend Onderwijs op het Educatief Centrum te Rotterdam.

Videosamenvatting van de avond