Beste leerkracht, met jouw kwaliteit als mens maak je het verschil

27 december 2017

Door de toenemende globalisering vinden er enorme (en snelle)  veranderingen plaats in de samenleving: economisch, technologisch en vooral hoe we als mensen met elkaar omgaan en communiceren. Oscar van Leeuwen - groepsleerkracht in Diemen - ziet als gevolg steeds meer transparantie, openheid en bereikbaarheid. En hij ziet ook dat ons natuurlijk potentieel - als mens - steeds meer aandacht krijgt. Omdat we hebben ontdekt dat leren van binnenuit komt. Maar wat betekent dit dan voor het onderwijs? Voor de leerkracht zelf en - nog belangrijker - in zijn verhouding tot die leerling. Zijn blog over onderwijsvernieuwing en kernreflectie: 'We hebben geen nieuw systeem meer nodig, we hebben jou als mens nodig.'

De menselijke kwaliteiten die in onszelf te vinden zijn, worden door de enorme, snelle veranderingen in de samenleving steeds vaker aangesproken: respect, eerlijkheid, authenticiteit, nieuwsgierigheid, zelfstandigheid, autonomie, puurheid, verantwoordelijkheid, betrokkenheid, verbinding, enz. Om deze kwaliteiten te benutten dienen we het vermogen hierop te kunnen reflecteren en een bereidheid hiertoe te versterken. Wie zijn wij als mens? Wat zijn onze kwaliteiten? Hoe kunnen we dit integreren in de samenleving waarin we leven? Antwoord op deze vragen is noodzakelijk. Neem de crisis: dit is mijns inziens een symptoom van de neiging ons geluk steeds weer buiten onszelf te zoeken. En we kunnen het niet meer buiten onszelf zoeken. Er zal een verandering van binnenuit plaatsvinden.

Wat betekent dit voor het onderwijs?

Ik werk twaalf jaar als groepsleerkracht in het basisonderwijs. Het belangrijkste wat ik geleerd heb is dat het in de basis om verbinding gaat: een van nature aanwezige betrokkenheid bij wie ik ben als mens, bij wie de kinderen zijn, collega’s, bij het hele leven. Vanuit deze betrokkenheid komen kwaliteiten naar boven die in mijn functioneren als leerkracht echt het verschil maken. Ik denk aan plezier, nieuwsgierigheid, creativiteit, enthousiasme etc. Als die kwaliteiten er zijn, dan is lesgeven en leren voor mij leuk en kan ik de kinderen echt iets bieden. Het zijn wat ik noem zijnskwaliteiten die beschikbaar zijn zonder er hard voor te hoeven werken. Ze komen van nature uit mijn manier van ‘zijn’. Het is mijn basis. Een les voorbereiden, daar moet je iets voor doen, dat klopt, maar als de voorbereiding komt vanuit deze basis aan kwaliteiten, dan gaat dat zoveel makkelijker. Mijn hele visie op onderwijs is hierdoor veranderd. Ik zie dat kinderen en leerkrachten een enorm potentieel aan kwaliteiten hebben die gezien wil worden en daarvoor een juiste vorm (en bedding) nodig heeft.

We zitten in een fase waarin er steeds meer stemmen opgaan voor verandering in het onderwijs: dat zal een verandering van binnenuit zijn, want we ontdekken dat leren komt van binnenuit. We hebben geen nieuw systeem meer nodig, er is iets anders nodig. Hoe onderwijs voorheen in elkaar zat, is dat we denken dat er bij wijze van spreken ‘buiten’ ons een maatschappij is die eisen stelt waar we aan moeten voldoen. Hiervoor gaan we naar school en leren we vaardigheden die we - om succesvol te zijn - in de maatschappij nodig hebben om te kunnen functioneren. Maar zolang we het hebben over de maatschappij ‘na school’, blijven we achter de feiten aanlopen. Ons innerlijk potentieel wordt niet genoeg aangesproken en zo kunnen we ons niet genoeg met de samenleving verbinden en juist dat is zo nodig. De crisis is - zoals ik eerder noemde, -is een symptoom van dit verschijnsel. Wat we nu echter steeds meer leren inzien is dat de rijkdom in onszelf zit, dat wij zelf de maatschappij zijn en dus als mens daarin de bron zijn van onze eigen bestemming.

Hoe kunnen wij in het onderwijs kinderen leren dat zij het verschil maken?
Hoe kunnen wij hen leren dat ze er mogen zijn met hun talenten en kwaliteiten?
En dat juist dát er werkelijk toe doet?
Hoe kunnen we ze leren dat leren een continu gegeven is en niet begint en eindigt bij school?
Dat samen leren leuk is en dat het bijvoorbeeld niet alleen om het resultaat gaat?

Mijn antwoord is eenvoudig: door als leerkracht het onderwijs te benaderen vanuit wie we werkelijk zijn: een basis aan kwaliteiten. Door iedere dag een onderwijsvorm te vinden waarin die kwaliteiten gezien en ontwikkeld kunnen worden. Wat vraagt dit van de leerkracht?

Vertrouwen in talent en kwaliteiten van de leerkracht én van de kinderen

Leren is een continu gegeven, het staat of valt niet met ‘naar school gaan’. Leren is iets wat van nature gaat, vanaf de geboorte. Kinderen zijn van nature nieuwsgierig en geïnspireerd. Kinderen komen de samenleving verrijken met hun rijkdom aan kwaliteiten.

Op een middag mogen vier kinderen in groep 8 een les drama doen voor de klas. Dat gaan ze doen en het wordt een beetje chaotisch. Ik laat het bewust gebeuren. Na de les vraag ik de klas om feedback: tips en tops. Dat geven ze. Een meisje van het dramagroepje zie ik luisterend naar de feedback op een gegeven moment teleurgesteld zitten, ook dat laat ik even voor wat het is. Aan het einde van de les vraag ik aan haar hoe ze zich voelt. Ze kan bevestigen dat ze teleurgesteld is. Ik vraag aan de klas of ze iets fout gedaan heeft. De kinderen zeggen van niet en kunnen ook verwoorden waarom. Ik leg uit dat ze juist door deze situatie iets geleerd heeft. Ik laat de kinderen ook benoemen wat. Ze zit weer recht op. De volgende dag mogen weer twee andere kinderen een lesje geven. Dit loopt veel rustiger en duidelijker. Aan het einde laat ik de klas weer tips geven en die blijken er niet te zijn. Op dat moment zeg ik tegen het groepje, en vooral tegen het gisteren nog teleurgestelde meisje, dat juist zij daaraan bijgedragen hebben. Nu zit ze te juichen.

Ik ga dus uit van het reflecterend vermogen dat van nature aanwezig is bij alle kinderen. Hier heb ik dan als leerkracht tijd voor ingeruimd. Vanuit mijn sensitief vermogen kan ik zien wat er bij het meisje gebeurde en daar zodanig de juiste vraag aan te stellen (Heeft ze iets fout gedaan?) dat niet alleen zij, maar de hele klas er iets van leert. Coachend lesgeven is een passie van mij. De kinderen doen wat ze leuk vinden. Die combinatie aan ingrediënten zorgen voor een leuke manier van leren. Wat ik verder deed is het leerproces loslaten en daarmee kom ik op het tweede voorbeeld.

Autonomie: de moed om het leerproces aan het kind te laten

Regelmatig komen kinderen tijdens de pleindienst bij me met een verhaal over een oplaaiende ruzie. Wat wij als leerkracht gewend zijn te doen, is er meteen een oplossing voor te bieden. Maar de vraag is of dat leerzaam is voor het kind. Ik vraag dan vaak eerst wat er is gebeurd (denkniveau). Wat ik vervolgens steeds meer ben gaan doen, is vragen hoe het kind dit ervaart (gevoelsniveau) en vooral ook naar wat het kind hier nu mee wil (wilsniveau). Meestal krijg ik dan een verbazende blik, want die vraag zijn ze vaak niet gewend  van leerkrachten. Wil je nu nog verder spelen met Pietje of wil je zelf een oplossing vinden? Dit laat ik het kind dan zelf verwoorden en dan laat ik het meestal los. Het kind gaat het dan zelf doen en mag hierin compleet falen. Dit vraagt moed van de leerkracht het los te laten (de overtuiging dat je als leerkracht faalt als het kind faalt, zou bijvoorbeeld in de weg kunnen zitten). Het kind leert zelf ontdekken hoe situaties werken en leert hierin te slagen en te falen. Het leert dus autonoom te zijn en eigen keuzes te maken. Dat maakt leren leuk en de vaardigheden die geleerd worden (zoals het reflecteren op verschillende niveaus) zijn in elke leersituatie toepasbaar. Het kind wordt zo beheerder van het eigen leerproces.

Authentiek zijn: een kwaliteit die voortvloeit uit een hoge mate van betrokkenheid

Ik had het in bovenstaand voorbeeld al over de eigen overtuigingen die in de weg kunnen zitten.

Een paar maanden geleden werd ik een keer heel boos op een meisje in de klas. Terwijl dat gebeurde realiseerde ik me (innerlijke reflectie) dat mijn boosheid een optelsom is van eerdere momenten op die dag waarop kinderen en ook een collega bron waren van enige irritatie. Toen ik dat inzag, voelde ik echt mededogen opkomen naar dat meisje. Ik zag hoezeer ze geschrokken was, zei tegen haar dat ik dat zag en bood mijn excuses aan. Ik kon haar ook uitleggen dat het een optelsom was van die boosheid en dat het niet terecht was dat zij alles over zich heen kreeg. Op dat moment voelde ze zich gezien, viel de spanning weg en was de ‘schade’ hersteld.

Als leerkracht heb ik wel eens vaker in dat soort posities gezeten en wat me dan tegenhield om bijvoorbeeld mijn excuses aan te bieden was de overtuiging: ‘dan stel ik me te kwetsbaar op’ of ‘dan lijd ik gezichtsverlies’. Dit moet voor velen herkenbaar zijn dat je je laat weerhouden in je eerlijkheid en authenticiteit door dergelijke overtuigingen. En wat geeft het een voldoening om (vooral) ook naar kinderen je ware gezicht te laten zien. Ik had dit niet kunnen doen, zonder me ook echt betrokken te voelen bij het kind, mijn eigen leerproces en de kwaliteit die ik wens te bereiken in het werk dat ik doe.

Bovenstaande voorbeelden laten zien wat ik gaandeweg de jaren ontdekt heb over echt meester zijn: niet alleen over de vakken die ik geef, maar vooral over wie ik ben als mens. Ik wil mij graag inzetten voor een vorm van onderwijs waarin het potentieel aan kwaliteiten van kinderen en leerkrachten uitgangspunt zijn. Ik ben in deze zoektocht een methodiek tegen gekomen dat ontwikkeld is door de man van een goede vriend van mij: Angelo Vasalos. Deze methodiek heet Kernreflectie en is ontwikkeld vanuit zijn Instituut voor Multi Level-learning, waar ook Fred Korthagen aan verbonden is . Sinds jaren geeft hij deze trainingen met zijn partner Gabriële Borchert en enkele andere trainers.

Kernreflectie is een communicatie-methodiek waarin kernkwaliteiten, die aan de basis liggen van ons mens zijn, aan het licht komen. Hier hebben we het dan over: nieuwsgierigheid, betrokkenheid, effectiviteit, passie, samenwerken, vrijheid, respect, gelijkwaardigheid, plezier, creativiteit enz., kwaliteiten die universeel en in elke situatie en cultuur aanwezig zijn. De methodiek geeft ruimte om deze kwaliteiten te integreren in de dagelijkse (les)praktijk. Het gaat in dit leerproces uit van autonomie, authenticiteit en vertrouwen: de bouwstenen om op een natuurlijke manier te kunnen leren. Kinderen en leerkrachten krijgen meer regie over het eigen leerproces. Kernreflectie is bruikbaar voor iedereen die met mensen werkt en in het bijzonder voor leerkrachten. De methodiek heeft zich vooral in het onderwijs bewezen en heeft een wetenschappelijke basis. Ik zet mij ervoor in dit concept in het onderwijs verder te integreren en zo een steentje bij te dragen aan  onderwijsvernieuwing, passend bij deze tijd.

Oscar van Leeuwen is groepsleerkracht op De Nieuwe Kring in Diemen en bij Stichting Wereldkidz in Zeist. Meer weten over Kernreflectie? Zie www.kernreflectie.nl