Autonomie motiveert: 'Ik heb nog nooit een leerling gesproken die niet wilde leren'

28 oktober 2017

'Uit onderzoek is allang bekend dat autonomie de belangrijkste factor is die leerlingen motiveert,' schrijft Dick van der Wateren. Maar raken we hiermee niet onze controle kwijt? Integendeel, is zijn ervaring. 'Wanneer je uitgaat van vertrouwen, in plaats van wantrouwen, ervaar je dat je leerlingen zelfstandiger worden en bereid zijn om meer te leren.' 

Deze blog is een reactie op een stuk van Johannes Visser in 'De Correspondent' Noem leerlingen studenten. Hij schrijft dat de universiteiten steeds meer op een middelbare school gaan lijken, met verplichte lesuren en stoomcursussen, omdat veel studenten niet in staat zijn zelfstandig te werken. Het is de vraag of ze dat wel kunnen als ze uiteindelijk de universiteit verlaten.

Visser pleit daarom voor een omgekeerde tendens: 'Laat de universiteit niet schoolser worden, maar het middelbaar onderwijs, of: de bovenbouw van het vwo, meer universitair.'

Recht uit mijn hart, Johannes. Dit is precies zoals ik met mijn bovenbouwgroepen natuurkunde en nl&t werk. In mijn examenklas natuurkunde heb ik met de leerlingen afgesproken dat een deel van de uren facultatief is. Ze werken deels thuis of in een tussenuur op school en komen goed voorbereid in mijn les. Dan leg ik wat uit, beantwoord vragen, we maken sommen uit het boek of examenopgaven, maar vaak proberen we samen bredere natuurkundevragen te beantwoorden, over relativiteit, zwarte gaten, elementaire deeltjes, onderwerpen die niet op het examen komen en waarin ik ook niet heel deskundig ben. Dan zijn we met zijn allen druk in de weer op onze mobieltjes en tablets (niet verboden in mijn lessen). Dat zijn heel gezellige uren, waarin we allemaal veel leren.

Het geheim? Autonomie. Begin van het jaar heb ik mijn examengroep gevraagd hoe ze de lessen zouden willen en af en toe vraag ik of het voor hen nog werkt. Iedereen is heel tevreden en de resultaten zijn goed.

Het is uit onderzoek allang bekend dat autonomie de belangrijkste factor is die leerlingen motiveert. Lees bijvoorbeeld Deci & Ryan. Straffen helpt niet, is mijn ervaring. Dat demotiveert alleen maar. Boek vergeten? Los het zelf op. Werk samen met je klasgenoot, kopieer een paar bladzijden, of pak een boek uit de kast. Huiswerk niet gemaakt? Had je het nodig? Nee? Prima dan. Had je het wel nodig? Niet zo handig. Hoe ga je dat oplossen?

Ook in lagere klassen leer ik leerlingen omgaan met een grotere autonomie dan ze gewend zijn. Ik wil vooral dat ze leren de juiste vragen te stellen en niet klakkeloos de antwoorden uit een boek uit hun hoofd leren. Natuurlijk gaat dat wel eens mis. Gelukkig maar, want dan kunnen we er over praten en er van leren. Natuurlijk denken sommigen dat ze in mijn lessen niets hoeven te doen. Geen probleem. Na een tijdje merken ze vanzelf dat het slimmer is om meer je best te doen. Ik heb nog nooit een leerling gesproken die niet wilde leren. Ze willen allemaal leren om later een leuk beroep uit te oefenen en gelukkig te worden (of rijk).

Voor het project Talent op mijn school hebben mijn collega's en ik de afgelopen vijf jaar gesproken met - voornamelijk geluisterd naar - honderden leerlingen van klas 1 tot en met 5havo en 6vwo. Zonder uitzondering vragen die om meer autonomie en vrijheid om zelf te bepalen welke lessen ze volgen en in welk tempo ze leren. De minst gemotiveerden stellen zelfs voor dat ze bepaalde lessen alleen mogen missen wanneer ze minstens een acht (!) gemiddeld staan voor dat vak. 'Dan gaan we wel hard aan het werk!' Het is ook opmerkelijk hoe kritisch ze over zichzelf zijn.

Maar wat deze leerlingen niet willen is gedwongen worden lessen bij te wonen, waarvan ze de inhoud allang snappen en die ze ook nog eens eindeloos moeten herhalen. Die willen graag sneller door de stof, of meer uitdagende opdrachten krijgen. Leerlingen voor wie de stof moeilijk is, willen juist meer aandacht van de docent en een wat lager leertempo. Lees verder.

Dick van der Wateren werkt in zijn filosofische praktijk De Verwondering in Amsterdam, geeft trainingen en workshops op scholen en is oud-docent. Hij heeft jarenlange ervaring als wetenschapper (geologisch onderzoek o.a. op Antarctica en in Afrika) en als wetenschapsvoorlichter. Van der Wateren is betrokken bij tal van onderwijsvernieuwende praktijk- en gesprekskringen. Hij beheert het blogcollectief OnderzoekOnderwijs.