Aandacht: 'Boven jezelf uitstijgen en betekenis geven'

3 augustus 2017

Aandacht is dé manier om je te verbinden: met jezelf, met de ander, met je omgeving. De relatie die je daardoor aangaat, zorgt voor betekenis in je eigen leven. Maar aandacht als verbinding betekent ook empathie, sympathie en betrokkenheid met anderen. Sjoukje van de Kolk schreef er een boek over en Kim van Haeften licht er een inspirerende passage uit.

Aandacht geeft in de eerste plaats letterlijk betekenis. Mark Mieras noemt aandacht in zijn boek 'Ben ik dat?' de lijm die onze ervaring bij elkaar houdt: zonder aandacht lijkt een verhaal bijvoorbeeld uiteen te vallen in losse betekenisloze woorden. Aandacht kun je vergelijken met een zaklamp waarmee je rond schijnt in je eigen brein: datgene waarop je de lichtbundel richt, krijg je helder en gedetailleerd in je bewustzijn.

Dat wat buiten de lichtkring valt, is in een geestelijk duister gehuld.

Maar ook in figuurlijke zin maakt aandacht ‘betekenisvol’. Aandacht legt een verbinding en daardoor ga je door middel van aandacht een relatie aan, met jezelf en met een ander, met je omgeving en dat wat je doet, waardoor je er een waarde in legt die verder gaat dan de instrumentele, doelgerichte of resultaatgerichte benadering die in deze tijd vaak gebruikelijk is. Als je een deur achteloos dichtdoet of laat vallen, zonder aandacht, verbind je je niet met de handeling en dus niet met je omgeving. Doe je een deur zorgvuldig en met aandacht dicht, dan leg je er betekenis in: je gaat met zorg om met je omgeving, al is het maar een deur. Je kunt over straat met je blik op oneindig of gestrest over je afspraak die je moet halen, of je kunt open staan voor de vroege voorjaarsbloemen, de wind in je gezicht en een buurgenoot of onbekende die je tegenkomt.

Het gebrek aan betekenis dat we tegenwoordig ervaren, zou weleens te maken kunnen hebben met het gebrek aan aandacht. Als we alleen maar reactief zijn, reageren op alle prikkels en impulsen, op ons gevoel van wat er allemaal moet, kunnen we zelf geen betekenis meer leggen in wat we doen.

Psycholoog Csikszentmihalyi heeft het in zijn boek Flow over autotelische activiteiten. Samengesteld uit twee Griekse woorden: auto (zelf) en telos (doel). Een autotelische activiteit verrichten wij om die activiteit zelf, de ervaring is het voornaamste doel. Als je een spelletje tennis speelt omdat je dat leuk vindt, is dat spelletje voor jou autotelisch. Als je het doet voor een geldprijs of om op een ranglijst te stijgen, wordt je gemotiveerd door een extern doel. De autotelisch ingestelde mens schenkt meer aandacht aan de dingen die om hem heen gebeuren, hem valt meer op en hij is bereid om meer aandacht aan de dingen te besteden omwille van de dingen zélf, niet omdat hij direct verwacht daar iets van terug te krijgen. De interesse is dus belangeloos.

Zonder belangeloze interesse is het leven een stuk oninteressanter. Er is dan minder ruimte voor verwondering, ontdekking, verrassing, voor het overstijgen van de grenzen die onze angsten en vooroordelen ons opleggen.

De dingen die we doen worden een stuk interessanter als we er aandacht aan schenken. We kunnen proberen de gewoonte te ontwikkelen om bij alles wat we doen geconcentreerd te zijn en niet op de automatische piloot te werk te gaan, maar met toewijding en inzet van onze vaardigheden. Ook dagelijkse klusjes als afwassen, aankleden of grasmaaien zouden we moeten benaderen met de zorg en aandacht die we zouden besteden aan bijvoorbeeld een kunstwerk.

In plaats van te wachten reageren op een externe prikkel of uitdaging die je aandacht in zijn greep houdt, kun je leren je te concentreren wanneer jij dat wilt. Dat vermogen is te ontwikkelen: wanneer je in iets geïnteresseerd bent, zul je je aandacht daarop richten, en andersom is de kans groot dat je ergens belangstelling voor krijgt, wanneer je je aandacht erop richt. Wanneer we onze aandacht beheersen, betekent dit dat wij onze ervaring beheersen, en in feite de kwaliteit van ons leven.

‘Informatie bereikt alleen ons bewustzijn wanneer we onze aandacht op haar richten. De aandacht fungeert als een filter tussen de gebeurtenissen in de wereld om ons heen en onze ervaring. Het effect van geestelijk leed, een financiële strop of een onheuse bejegening is afhankelijk van de manier waarop wij daar aandacht aan besteden, van de hoeveelheid ruimte die wij daarvoor in ons bewustzijn beschikbaar houden’, zegt Csikszentmihalyi. Het gaat er dus uiteindelijk om dat je genoegen beleeft aan de activiteit zelf, doordat je beseft dat niet (alleen) het resultaat telt, maar de manier waarop je het doet.

Je kunt iets zinvol maken door er waarde aan toe te voegen. En het toevoegen van die waarde is vaak een kwestie van de mate waarin je ergens aandacht aan besteedt. Je kunt je huis poetsen omdat het moet, je kunt het ook met aandacht doen en er op die manier je trots en voldoening in leggen. Een caissière die meer dan gewone aandacht besteedt aan haar klanten, de arts die betrokken is bij het welzijn van de patiënt in het algemeen en niet alleen bij de specifieke symptomen van zijn of haar kwaal, en een journalist die de waarheid van een verhaal even belangrijk vindt als de sensatie, zij leggen allemaal waarde in hun werk.

Door de context van het werk erbij te betrekken en de invloed van dat werk op het geheel in overweging te nemen, kan een gewone baan veranderen in een waardevolle prestatie die iets toevoegt aan de kwaliteit van de wereld. Net dat beetje extra aandacht voor wat je doet zorgt daarvoor.

Door die aandacht te geven beteken jij zelf ook iets. Dat geeft zin.

Doordat aandacht een verbinding legt, stijg je boven je eigen belang en jezelf uit en daardoor beteken je iets in de wereld.

Dit stuk komt uit het boek 'Aandacht' van Sjoukje van de Kolk.