6 tips: Hoe steun je gezinnen die in armoede leven?

3 september 2020

Meer dan 10 procent van de kinderen in Nederland leeft in een gezin met een inkomen onder de armoedegrens. Gezinnen die al in armoede leefden, zijn door de coronacrisis extra hard geraakt. Eenoudergezinnen, mensen met een niet-westerse achtergrond en zzp’ers lopen het grootste risico om door de crisis onder de armoedegrens terecht te komen. Hun financiële problemen gaan vaak gepaard met schaamte en stress. Hoe kunnen professionals hen ondersteunen? Roely Drijfhout, Inhoudsdeskundige bij Augeo Foundation, heeft zes goede tips.

Tip 1: Herken de signalen

Armoede is niet altijd aan de buitenkant te zien: zowel ouders als kinderen doen hun best om het te verbergen. Toch zijn er vaak wel signalen op te vangen. Zo kan het opvallen dat mensen altijd dezelfde kleding dragen of kapotte kleding of schoenen. Kinderen hebben soms geen sportkleding of winterjas. Ze kunnen op school komen zonder ontbeten te hebben of zonder lunch bij zich te hebben. Ze eten goedkoop en minder gezond voedsel en verzorgen zichzelf slecht.

Schulden
Gezinnen in armoede leven vaak van de bijstand, maar ze kunnen ook slecht betaald werk hebben. Er kan sprake zijn van een huurachterstand en/of het niet kunnen betalen van de vaste lasten, zorgkosten of de schoolbijdrage of zwemles. Daarnaast kost het gezinnen vaak moeite om de administratie op orde te houden. Post wordt niet geopend en er zijn schulden. Laaggeletterdheid of een slechte beheersing van de Nederlandse taal kan daar ook een rol in spelen. Uit onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen blijkt dat de helft van de mensen die kampen met financiële problemen waarschijnlijk ook moeite heeft met lezen.

Pijn
Armoede lijdt tot stressklachten die zich ook uiten in somatische klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid en pijn zonder aanwijsbare oorzaak. Ook overgewicht of een groeiachterstand bij kinderen kunnen een signaal zijn. Verder kan er sprake zijn van chronisch ziekte in het gezin, een laag IQ of psychische problemen. Middelengebruik komt ook vaak voor.

Achterstandswijk
Gebrek aan geld kan ook zichtbaar zijn in de woonomstandigheden: goedkope woningen, vaak in een achterstandswijk. Soms is de woning te klein en missen gezinsleden een eigen plek. Een computer, internet of andere leermiddelen kunnen ook ontbreken, wat kinderen hindert bij hun schoolwerk. Op vakantie gaan behoort vaak niet tot de mogelijkheden, net zo min als een lidmaatschap van club of vereniging.

Contacten mijden
Door stress kan het gedrag van mensen veranderen: ze zien door de bomen het bos niet meer. Anderen hebben een kort lontje, komen te laat op afspraken, hebben concentratieproblemen, spijbelen of worden stil en teruggetrokken. Kinderen kunnen soms niet deelnemen aan schoolactiviteiten, gaan niet naar kinderfeestjes omdat ze geen cadeau kunnen kopen of vragen vanwege de thuissituatie geen vriendjes mee naar huis. Ouders kunnen contacten met school of andere instanties mijden uit onzekerheid of schaamte.

Tip 2: Wees discreet

Mensen met weinig geld schamen zich en voelen zich buitengesloten. Ouders en kinderen komen er niet makkelijk zelf mee naar buiten. Tegelijk willen ze er vaak wel over praten, omdat het door alles wat op hen afkomt en de stress moeilijk is om zelf de juiste weg naar hulp te vinden.

Gepest
Ga dus bij signalen het gesprek aan, maar doe dat discreet, want stigmatisering ligt op de loer. Realiseer je dat ook veel (met name oudere) kinderen zich schamen en niet openlijk willen praten over de armoede die ze thuis ervaren. Een belangrijke reden om er op school over te zwijgen is dat ze bang zijn gepest te worden. Een terechte angst: ongeveer de helft van de kinderen geeft aan op school te zijn gepest vanwege armoede.

Kortingspas
Ook als je financieel of materieel iets wilt regelen voor mensen die in armoede leven, doe dit dan snel, discreet en niet-stigmatiserend. Denk als huisarts, school of Jeugdgezondheidszorg bijvoorbeeld aan het geven van informatie over de voedselbank, het aanvragen van een kortingspas voor sport of over gezinsvakanties of vakantiekampen voor gezinnen met lage inkomens.

Tip 3: Steun het kind

Niet het gebrek aan geld op zichzelf, maar de stress die armoede veroorzaakt, heeft een negatieve invloed op de hersenenontwikkeling van kinderen, zo blijkt uit onderzoek. Hersengebieden die een rol spelen bij emotieregulatie en het opslaan en ophalen van informatie blijven kleiner. Het ontwikkelen van allerlei vaardigheden zoals plannen, sociaal gedrag en impulsbeheersing wordt belemmerd. Hierdoor loopt de ontwikkeling van kinderen in armoede achterstand op en gaan de schoolprestaties achteruit. Daarom is het belangrijk armoede tijdig te signaleren en kinderen te ondersteunen, zodat zij nu én in de toekomst betere kansen hebben. Kinderen die steun van een betrouwbare volwassene krijgen bij bijvoorbeeld de planning van hun werk, hebben daar baat bij. Die betrouwbare volwassene kan een leerkracht zijn, iemand van de kinderopvang, een sportcoach, grootouder of maatje.

Praten
Besef dat het hebben van veel spullen, het maken van uitstapjes en lidmaatschapen voor veel kinderen niet vanzelfsprekend zijn. Laat het kind merken dat je je daar bewust van bent, zodat hij of zij hierover kan praten en je samen kunt zoeken naar oplossingen, bijvoorbeeld door een beroep te doen op een fonds. Realiseer je dat bijvoorbeeld niet alle gezinnen de beschikking hebben over computers en internet en dat dit gevolgen heeft voor de administratie van ouders en het schoolwerk van kinderen. Wees je er ook van bewust dat armoede een oorzaak kan zijn van ongepast gedrag. Ouders steunen helpt ook kinderen. Zij hebben er vooral belang bij dat hun ouders weer goede ouders zijn.

Kansen vergroten
Kinderen die in armoede leven, missen vaak mensen in hun omgeving die het goede voorbeeld geven en een goed sociaal netwerk. Zij hebben baat bij mentoren en docenten die hen kunnen helpen om verder te komen in het leven en die hen perspectieven en ideeën kunnen aanreiken die zij binnen het eigen gezin niet aangeboden krijgen. Denk aan stages, open dagen van middelbare scholen bezoeken, gratis (culturele) activiteiten, vakantieweken, cursussen en subsidies. Wijs de ouders of het kind zelf op de mogelijkheden. Ga na of een kind gebaat is bij en gemotiveerd is voor deelname aan IMC Weekendschool. Deze school helpt in heel Nederland kinderen die opgroeien in armoede om hun horizon te verbreden en hun kansen te vergroten. Voer daarnaast gesprekken met het kind over zijn ambities en mogelijkheden: vraag waar het van droomt, waar het voor wil gaan en welke mogelijkheden het zelf ziet.

Complimenten geven
Om kinderen uit arme gezinnen te ontzien, stellen docenten soms lagere eisen aan hun werk of koesteren zij lagere verwachtingen. Dit kan zelfs leiden tot lagere schooladviezen. Maar uit onderzoek blijkt dat hogere verwachtingen van leerkrachten juist leiden tot betere prestaties. Stimuleer dus het vertrouwen in eigen mogelijkheden, appelleer aan wat ze kunnen. Geef complimenten die hun zelfvertrouwen vergroten, heb aandacht voor hun sterke punten. Door ze aan te moedigen, ontwikkelen ze veerkracht en zelfvertrouwen.

Tip 4: Steun de ouders

Voor ouders die kampen met geldgebrek is het lastig om hun rol als opvoeder optimaal te vervullen, want ze zijn aan het overleven. Daardoor zijn ze niet bezig met wat goed is voor de ontwikkeling van hun kind. Er zijn aanwijzingen dat mensen die in beslag genomen worden door aanhoudende financiële stress een tunnelvisie krijgen. Eigenschappen als geduld, zelfbeheersing, aandacht en toewijding komen daardoor onder druk te staan. Door hun focus op de korte termijn maken mensen met financiële problemen vaker onverstandige keuzes. Ze schaffen bijvoorbeeld het nieuwste model iPad aan in plaats van kinderschoenen. Hun hoofd is zo vol en zo gericht op wat ze niet kunnen, dat er weinig besef is van wat wel kan en wat geen geld kost: denk aan aandacht voor het schoolwerk, samen naar het park of bos of naar de bibliotheek.

Potjes
De meeste ouders vragen vanwege schaamte- en schuldgevoel niet uit zichzelf om financiële hulp. Ze worden ook vaak te veel door stress en zorgen in beslag genomen om de potjes en voorzieningen te vinden waarop ze een beroep kunnen doen. Ga dus zelf het gesprek met ze aan als je je zorgen maakt. En wijs hen op de regelingen die bestaan waar ze aanspraak op kunnen maken. Het wijkteam kan hen ook vaak verder helpen.

Tip 5: Help stress verlagen

Besef dat mensen met weinig geld en met schulden veel stress hebben, dus doe er alles aan om die stress te verlagen. Denk bijvoorbeeld aan het geven van informatie in begrijpelijke taal en een gelijkwaardige en empathische bejegening. Zorg dat mensen voldoende te eten hebben door bijvoorbeeld naar de voedselbank te verwijzen, help afsluiting van energie of water te voorkomen en wijs op burenhulp in coronatijd.

Leg niet op wat er moet gebeuren maar vraag wat hen op dit moment het meest zou helpen en zoek samen hoe zij zelf weer regie op hun leven kunnen krijgen. Sluit aan bij de eigen mogelijkheden en betrek steunfiguren uit het eigen netwerk. Of help hen informele steun te vinden en wijs hen op de initiatieven die er zijn.

Tip 6: Volg het gratis online leerbericht

Augeo heeft in samenwerking met Stichting Leergeld en Stimulanz een gratis online leerbericht voor professionals in de kinderopvang ontwikkeld over kinderen die opgroeien in armoede. In het leerbericht worden vragen beantwoord als: ‘Hoe kun je signalen van armoede opvangen?’, ‘Wat kan ik doen voor kinderen en jongeren die in armoede opgroeien?’ en ‘Wat is het effect van armoede op de hersenontwikkeling van kinderen?’. Aan de hand van drie casussen leer je hoe je armoede bespreekbaar maakt en je leest welke organisaties hulp kunnen bieden.

Dit artikel is met toestemming overgenomen van de website van Augeo, een organisatie die professionals, beleidsmakers en vrijwilligers versterkt om kindermishandeling en huiselijk geweld zo snel en doeltreffend mogelijk aan te pakken.

Meer informatie

• Recente cijfers over armoede: CBS en SCP
• Samenwerkende armoedefondsen voor kinderen
• Fonds Zomerkansen
• Dossier Movisie: Wat werkt bij de aanpak van armoede en schulden
• Bekijk ook het dossier van het Nederlands Jeugdinstituut over de invloed van het coronavirus op opgroeien en opvoeden.

Roely Drijfhout, de auteur van dit stuk, werkt als Inhoudsdeskundige voor Augeo Foundation