Podcast Iliass el Hadioui: ‘Een samenleving die een kenniseconomie pretendeert te zijn, zou het onderwijs altijd centraal moeten stellen.’

23 januari 2024

In deze NIVOZ-podcast spreekt onderwijssocioloog en onderzoeker Iliass El Hadioui met Jan Jaap Hubeek over zijn eigen schooltijd en zijn recente werk op scholen om een cultuur te bouwen met veel vertrouwen. ‘De samenleving is sterk geïndividualiseerd, sterk geseculariseerd, culturele diversiteit, pluriformiteit, deze golven met polisarisatie vanuit de sociale media komen over ons onderwijs heen en die golven zijn simpelweg te hoog voor de individuele leerkracht in lokaal 107 op dinsdagochtend.'

Je kunt je abonneren op de NIVOZ-podcast via Spotify en Apple Podcasts. We publiceren ongeveer tweewekelijks. Je krijgt dan bij elke publicatie automatisch een melding. Dit is aflevering 98.

In deze informatiedichte podcast (oorspronkelijk een gesprek van drie uur) zat ook een verkenning naar Iliass’ Arabische bronnen, die – zo werd achteraf besloten – een eigen podcast verdient. Stay tuned dus.

In het eerste deel van de NIVOZ-podcast met Jan Jaap Hubeek vertelt Iliass meer over de mens achter de professional, achter zijn vele werktitels: ‘Onderdeel van mijn mens-zijn is dat ik heel moeilijk in een hokje pas. Ik kan me niet voorstellen dat ik iets fulltime doe, in een afgebakende omgeving.’

Iliass beweegt tussen de wetenschap en de praktijk in. In die tussenruimte voelt hij zich het meest senang. Omdat er vrijheid is, veel wind waait, risico’s liggen, maar ook veel kansen, licht hij toe. Hij loopt het liefst tussen die twee linies door om te verbinden.

Schooltijd

Een docent zei eens ‘Ik vind niks erger dan verspild talent’. De opmerking maakte diepe indruk op Iliass, die zelf graag naar de havo wilde in plaats van het vwo, omdat veel vrienden daar zaten en het veel gezelliger overkwam. Maar de route ernaartoe werd versperd door deze docent. Dan moest hij maar naar een andere school gaan, in een andere plaats. De docent wist dat Iliass dat niet verkocht zou krijgen aan zijn ouders en bleef op het vwo. Niet alleen de dreiging droeg bij aan die beslissing, maar vooral het geloof in zijn kunnen van deze en andere docenten. ‘Ik heb in positieve zin meegemaakt wat er gebeurt als je een schoolcultuur hebt vanuit hoog vertrouwen,’ zegt Iliass zelf.

Ik heb in positieve zin meegemaakt wat er gebeurt als je een schoolcultuur hebt vanuit hoog vertrouwen.''

Vakken als filosofie droegen bij aan de omschakeling, waardoor Iliass zich echt betrokken en verbonden begon te voelen en zich serieuzer ging inspannen. Zijn ijver en scherpe en kritische blik kwamen steeds meer tot ontpopping in de tweede helft van zijn middelbare schooltijd.

Drijfveren en bronnen

Iliass’ examentijd was in de tijd van de opkomst van Pim Fortuyn, een maatschappelijke context die natuurlijk ook meedeed in zijn keuze voor de studie sociologie.  De vraag naar de link tussen zijn werk en eigen biografie beantwoordt hij met de constatering dat anderen in zijn omgeving niet dankzij, maar ondanks de schoolcultuur iets van hun leven hebben gemaakt. Samenvattend is “bevrijding” Iliass’ hogere doel, dat wil zeggen de bevrijding of het loskomen van alle projecties van volwassenen op kinderen en hun ontwikkeling.

'Bevrijding is Iliass’ hogere doel, dat wil zeggen het loskomen van alle projecties van volwassenen op kinderen en hun ontwikkeling.

Veel onderwijsmensen kennen het werk van Gert Biesta, waarin de drie doeldomeinen kwalificatie, subjectificatie en socialisatie centraal staan. Minder bekend is dat veel eerder andere, niet-Europese, gelijksoortige denkers conclusies hebben getrokken over de doelen van het onderwijs. Iliass noemt het werk van de Islamitische Al-Ghazali toe (geboren in 1058), die persoonsvorming centraal stelde. (ps. Om dat onderwerp goed uit te diepen, zal er een nieuw op te nemen podcast geheel hieraan gewijd worden).

Kansengelijkheid

In discussies over onderwijs ontstaat soms een tegenstelling tussen een sterk (wetenschappelijk onderbouwde, evidence informed) didactische aanpak versus een pedagogische aanpak waarin subjectificatie centraal staat in het aanpakken van kansenongelijkheid. De twee kunnen natuurlijk niet zonder elkaar, betoogt Iliass. Hij legt uit dat sommige kinderen – die je op taalgebied minder kansrijk zou kunnen noemen – baat kunnen hebben bij expliciete directe instructie, maar óók verdiepende materie die hen als persoon of subject ontwikkelt. En-en dus.

Om dat te verwezenlijken, moeten docenten overtuigd zijn van de waarde van deze ‘en-en’ aanpak, De basis daarvoor ligt in de docentenopleidingen, die volgens Iliass te vaak het accent leggen op het een of het ander. Instituten die een verbinding leggen tussen wetenschap en praktijk, spelen dus een belangrijke rol.

Wat de politiek betreft, is Iliass een voorstander van wat hij nu – bij gebrek aan een beter woord – een nationaal Deltaplan noemt. Een focus op onderwijs, waarin alle krachten en kennis gebundeld wordt in een tienjarenplan. Want dat die kennis en kunde er is, daar is hij van overtuigd.

Het goede goed doen

In een recente lezing die Iliass gaf over professionalisering getiteld ‘Leiding geven binnen een schoolcultuur met groeiende verschillen’ viel op hoeveel conclusies uit wetenschappelijk onderzoek niet bij de ‘gemiddelde’ leerkracht komen. ‘In een complexe samenleving als die van ons, waarin de chill-cultuur (wat Iliass ludificering noemt), de ongelijkheid in de samenleving en het identiteitsvraagstuk er wel of niet bij te horen (sense of belonging) de school binnenkomt, staat de leraar nog in een stelsel (en een samenleving) die tot het verleden behoort.

Iliass neemt het op voor de professional door te stellen dat het belangrijk is goede dingen goed te doen, en dat het een leraar niet te verwijten valt dat hij/zij niet alles meteen goed kan doen, omdat er ‘grote golven’ zijn die de samenleving nu veranderen (culturele diversiteit, pluriformiteit, sterke secularisatie).

In zijn werk met de Transformatieve school, een professionaliserings- en cultuurveranderingsprogramma voor scholen in een stedelijke omgeving, behoedt Iliass de scholen voor het weggooien van het kind met het badwater: ‘Iedere hervorming begint door te definiëren met dat wat je wilt behouden.’ Uitzoomen en prioriteiten leggen dus.

Grote golven

‘In woord, daad en focus zou een samenleving die een kenniseconomie pretendeert te zijn, altijd het onderwijs centraal moeten stellen,’ stelt Iliass, daarmee zeggende dat dit nu duidelijk niet het geval is. Collective-teacher efficacy - wat Iliass omschrijft als de hechtheid van professionele teams - is de term waarvan hij denkt dat die het meest zinvol is om op te focussen, wil het onderwijs de grote vraagstukken van de samenleving adequaat tegemoet komen. 'Scholen kunnen de kloof overbruggen, vanuit de individuele leraar naar een gezamenlijke professionele cultuur met een gemeenschappelijk normatief kader op de school. [...] Als de “wij” in de samenleving minder sterk en effectief is, laat dat binnen onze school dan wel het geval zijn.’

Als de “wij” in de samenleving minder sterk en effectief is, laat dat binnen onze school dan wel het geval zijn.''

Vertrouwen binnen teams

Binnen het programma de Transformatieve School is die ervaring - het geheel is meer dan de som der delen – erg belangrijk. Op scholen waar vertrouwen is - iets wat Iliass een ‘welbegrepen eigenbelang’ noemt – zijn mensen zich bewust dat ze afhankelijk zijn van die ‘wij’ en dat ze ook meer ‘winnen’ door zich te verbinden aan de groep. En deel uitmaken van die groep doe je niet door jezelf weg te cijferen, zo maakt hij in de NIVOZ-podcast duidelijk. Veel leraren – zo leert onderzoek - ervaren juist meer autonomie in een hoog-vertrouwen cultuur. Door de dingen samen te doen, vangt ‘de groep’ de schaamte op die mensen soms voelen als er een kloof zit tussen wat mensen kunnen waarmaken versus wat ze voelen als individu.’

Jeugdculturen en percepties

Tot slot: wat Iliass eindeloos blijft fascineren, zijn jeugdculturen. Het vermogen om een collectieve taal te scheppen, zich collectief senang te voelen in hele korte tijd, ondanks of juist dankzij het gebrek aan inmenging van instanties of de overheid.

Daarnaast weet Iliass door alle ervaringen in, met en op scholen, dat hij niet af moet gaan op percepties van anderen. ‘Lastige’ docenten of leerlingen zijn vaak de meest innovatieve en open denkers. Zij hebben zichzelf bevrijd en kijken bevrijdend.