Onderwijsavond over cultureel responsief lesgeven: ‘We vergeten de culturele bril soms op te zetten’

16 april 2025

De Nederlandse bevolking is erg divers en ons land telt zelfs een aantal superdiverse steden, zoals Rotterdam. Dat vraagt om een andere onderwijsbenadering, waarin er aandacht is voor zowel de verschillen als overeenkomsten. Sabrina Alhanachi benadrukte op de Onderwijsavond op donderdag 3 april het belang van culturele responsiviteit en sprak over de relatie met pedagogiek en wat het van lerarenopleidingen vraagt. NIVOZ-redacteur Berke Hoogenveen doet verslag.

Aziza Mayo, wetenschappelijk directeur van Stichting NIVOZ, opende de Onderwijsavond met een zelfgeschreven essay, dat je hier kunt lezen.

All teaching is culturally responsive. The question is to whose culture is it responding? – Zaretta Hammond

Cultureel responsief lesgeven is een onderwijsbenadering waarbij je je bewust bent van de verschillende normen en waarden, ervaringen, gewoontes en perspectieven die leerlingen met verschillende achtergronden mee naar school nemen, en deze inzet om je lesinstructies, lesinhoud, communicatie en relatie met leerlingen te verbeteren. Maar Sabrina geeft aan dat we soms ‘vergeten de culturele bril op te zetten.’

‘De achtergrond van leerlingen is een bron van leren en geen probleem, zoals sommigen denken’, aldus Sabrina. Zo hebben docenten vaak de neiging om bij leerlingen met een migratieachtergrond te letten op wat leerlingen niet hebben of kunnen, in plaats van wat ze wel meenemen. ‘Alles wat niet onder de westerse norm valt, zien we als abnormaal of minder’, legt Sabrina uit. ‘Als je als docent zo denkt, ga je je focussen op het inhalen van die achterstand, wat invloed heeft op het kind.’ Daarnaast krijgen leerlingen met een migratieachtergrond vaak te maken met lage verwachtingen, omdat men denkt dat ze misschien niet de middelen zouden hebben om hogerop te komen bijvoorbeeld. ‘Een gevolg is dat je als docent makkelijkere vragen gaat stellen aan leerlingen, waardoor je de leerlingen niet genoeg uitdaagt. Dat belemmert de cognitieve ontwikkeling.’

Cultureel responsief zijn is dus essentieel binnen het onderwijs. Ten eerste verhoogt het de motivatie en betrokkenheid van leerlingen, omdat de lessen beter aansluiten bij alle leerlingen. Het werkt bemoedigend en verbindend. Ten tweede benut je het cultureel potentieel van je klas en zorg je voor meer maatschappelijk inzicht. Ook kan culturele responsiviteit zorgen voor meer sociale cohesie en wederzijds begrip in de klas. Ten slotte werk je aan de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. Culturele responsiviteit is een proces en vergt tijd. Het is een integrale benadering: je hebt er een groep mensen voor nodig: een team, een leidinggevende en zelfs de politiek.

Wat vraagt het van het onderwijs?
Om met cultureel responsief lesgeven aan de slag te gaan in de eigen lespraktijk spelen een aantal eigenschappen en competenties van een docent een belangrijke rol. Op de lerarenopleidingen kun je met deze eigenschappen aan de slag gaan om leraren beter voor te bereiden op het lesgeven in een grootstedelijke context.

Ten eerste is het belangrijk dat de docent inziet dat het betrekken van de achtergrond van leerlingen het leren bevordert en kan zorgen voor positieve uitkomsten. Openstaan voor verschillende perspectieven en initiatief nemen om te leren over andere culturen helpt bijvoorbeeld om bruggen te slaan tussen school en thuis. Het is daarbij van belang dat de docent zich ook kan verplaatsen in de ander.

Het is daarnaast essentieel dat docenten kennis hebben over het bestaan van privileges, racisme, vooroordelen etc. Zo kun je beter begrijpen waar leerlingen vandaan komen en waar ze mogelijk tegenaan zouden kunnen lopen. Ten slotte moet je je als docent bewustzijn van jezelf: het is belangrijk dat je weet waar je zelf vandaan komt en wat jouw normen en waarden zijn. Deze factoren hebben namelijk impact op jouw verwachtingen en gedragingen in de klas.

Een andere belangrijke eigenschap voor cultureel responsief lesgeven is het gevoel van zelfbekwaamheid. ‘Uit onderzoek blijkt dat veel docenten het gevoel hebben niet goed genoeg uitgerust te zijn om les te geven in cultureel diverse of meertalige klassen’, vertelt Sabrina. Als docenten zich erg zelfbekwaam voelen, verbetert de kwaliteit van hun onderwijs. Dan zien ze culturele responsiviteit niet als probleem, maar als een uitdaging die ze aankunnen als ze erover leren en er ervaring mee opdoen. Ook durven deze docenten diversere leerstrategieën en werkvormen aan te bieden dan docenten met een laag gevoel van zelfbekwaamheid.

Zelfbekwaamheid en collectieve bekwaamheid
Sabrina onderzocht welke factoren invloed hebben op de zelfbekwaamheid (self efficacy) van docenten en wat docenten helpt om meer vertrouwen te krijgen in hun eigen competenties als het gaat om culturele responsiviteit.

Ze ontdekte dat de visie van de school een belangrijke rol speelt. Wanneer op de school zowel de overeenkomsten als verschillen er mogen zijn en worden benadrukt, gaat het gevoel van zelfbekwaamheid van de docenten omhoog. Ook speelt de diversiteit van de klas een belangrijke rol: hoe meer leerlingen met een migratieachtergrond er in de klas zaitten, hoe zelfbekwamer docenten zich voelen. Daarnaast liet haar onderzoek zien dat leraren met een migratieachtergrond zich zelfbekwamer voelen in het lesgeven in cultureel diverse klassen dan leraren zonder een migratieachtergrond.

‘Collectieve bekwaamheid (collective efficacy) is ook erg belangrijk als je cultureel responsief les wilt geven’, legt Sabrina uit. ‘Het houdt in dat je steun vindt bij collega’s op school en dat je als team het gevoel hebt dat je dingen kunt bereiken.’ Leraren met een lager gevoel van zelfbekwaamheid kunnen zich dus zelfbekwamer gaan voelen omdat ze zich gesteund voelen door hun team.

Er kan al veel gedaan worden in de lerarenopleidingen, bijvoorbeeld door het inzetten op stages in cultureel diverse klassen. Daar kunnen docenten in opleiding succeservaringen opdoen. Daarnaast zouden leraren in opleiding er goed aan doen om ervaren leraren te observeren en gezamenlijk te reflecteren op casussen. Ook zouden lerarenopleidingen ruimte moeten bieden om hun studenten uitdagingen met elkaar te laten delen en elkaar feedback te geven. ‘Intensief en langdurig samenwerken in professionele leergemeenschappen helpt om samen beter te worden in cultureel responsief lesgeven’, aldus Sabrina.

Is cultureel responsief lesgeven een pedagogische benadering?

Leerkring culturele responsiviteit
Stichting NIVOZ is afgelopen jaar begonnen met de leerkring culturele responsiviteit. ‘Hiermee willen we de pedagogische oriëntatie van het onderwijs versterken in de grootstedelijke context’, legt Sabrina uit. ‘We werken daarin samen met lerarenopleiders van verschillende opleidingen. We hebben een partnerschap en zijn dus samen lerende.’ In deze leerkringen wordt gekeken naar wat er al wordt gedaan binnen lerarenopleidingen aan culturele responsiviteit en wat er nog nodig is om het steviger te verankeren. ‘Vaak is culturele responsiviteit nu nog een blok of een les, maar eigenlijk zou het overal moeten terugkomen in de lerarenopleidingen.’

“True change begins when one turns inward and examines oneself, for the self is the foundation of all transformation.”  - Al-Ghazali

Belangrijke bronnen over de theorie achter cultureel responsief lesgeven:

• J.A. Banks – Multicultural education (2004)
• G. Gay - Culturally responsive teaching (2002)
• M. Esteban-Guitart - Funds of knowledge/Funds of identity (2012)

Dr. Sabrina Alhanachi (1989) is afgestudeerd als orthopedagoog en heeft haar promotietraject in de onderwijswetenschappen bij de Erasmus Universiteit Rotterdam op 9 februari 2023 afgerond. Ze is expert op het gebied van cultureel responsief lesgeven en samenwerken in professionele leergemeenschappen. Ze verrichtte zeven jaar lang onderzoek naar de samenwerking van docenten op het gebied van culturele responsiviteit.