Kunst en spel als vitaliserende kracht in onderwijs: ‘Als je weet te delen, gaat er iets stromen.'

8 juni 2021

Kunstmeester Ino de Groot las het boek van Merlijn Twaalfhoven, Het is aan ons. Met als ondertitel: waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden. Hij vindt er een eigen pedagogische opdracht in terug en maakte er een samenvatting van. ‘Omdat kunst en spel krachten zijn waarmee we het onderwijs en de samenleving kunnen vitaliseren.’

Kunstenaar Merlijn Twaalfhoven – initiatiefnemer onder meer van The Turn Club - spreekt in zijn boek over de betekenis van een kunstenaarsmindset, zijnde het vermogen om met verbeeldingskracht, schoonheid en spel contact te maken met de rest van de wereld. Het is in zijn ogen geen specialisme, hobbyisme of iets dat bij een vakgebied hoort. Het is wat ons, mensenwezens, maakt tot wie we zijn.

“Kunst haalt een deel van de werkelijkheid naar boven die normaal onzichtbaar is. Kunst maakt een gevoel deelbaar en kan iets naar buiten brengen wat anders onbestemd blijft. De kunstenaar in jou is in staat om niet alleen de oppervlakte te zien, maar voorbij het hier-en-nu mogelijkheden en fantasieën toe te laten en zo een weg vooruit te ontwaren. Vervolgens kunnen we tastbare vormen en directe ervaringen ontwerpen waarmee ideeën en visioenen toegankelijk en inspirerend worden voor anderen. Ervaringen, gevoelens en emoties worden deelbaar.”

De kunstenaarsmindset is een open houding die ons helpt de wereld onbevangen, speels, onderzoekend én scheppend tegemoet te treden. Het is een daad van opstand tegen vaste patronen en gewoonten van ons denken en voelen. Een kracht waarmee we de samenleving kunnen vitaliseren.

Merlijn Twaalfhoven onderscheid in zijn boek vier (vijf) aspecten: waarnemen, voelen, denken, maken (en praktisch idealisme).

Waarnemen

Door een open, frisse blik kunnen we onvermoede schoonheid zien, kunnen we bewust worden van gewoonten en ons bevrijden van patronen die ons belemmeren. Alleen al door ‘anders’ te kijken, ervaar je verwondering, nieuwsgierigheid en opwinding zoals kinderen die nog vaak voelen. Het is de kunst om te vertragen en je open te stellen: een oefening in aandacht.

Als je gefascineerd kunt zijn en stilstaat bij iets wat voorheen nog zo gewoon leek, als je de bijzonderheid van het bestaan weet toe te laten, dan gaat de tijd trager, dan zien we verhalen en het geraffineerde samenspel der dingen.

Fascinatie en openheid ontstaan als je hoofd niet dichtgeslibd is door verwachting en oordeel. Pas als we ‘geroerd’ of ‘verwonderd’ raken zijn we echt open en scherp. Het maakt je alert. Voor je er erg in hebt, beginnen puzzelstukjes in elkaar te vallen en ontstaat er een besef dat alles met alles te maken heeft en dat, om alles te veranderen, iedereen nodig is.

Ons wereldbeeld wordt samengehouden door talloze aannames die de bewijzen leveren voor veronderstellingen die vervolgens weer het uitgangspunt zijn voor nieuwe aannames. We ‘begrijpen’ iets nieuws door het te vergelijken met wat er al bestaat.

Verwachting
Er is veel onderzoek gedaan naar hoe weinig we zien dat niet binnen onze verwachting past. Je leeft zo in jezelf. Je realiteit ontstaat uit een recycling van betekenissen en ervaringen uit je eigen verleden. Bij een kunstwerk is de grens tussen realiteit en verbeeldingskracht heel helder. Twaalfhoven: ‘Door die grens te doorbreken en kunstkracht op onvermoede manieren te vermengen met het gewone leven, probeer ik als kunstenaar de neiging om alles wat we zien in hokjes te plaatsen, te ontregelen. Verwondering, ontregelingen, ervaringen van mooi toeval, de onverwachte harmonie die een ontmoeting of gebeurtenis kan veroorzaken, zijn zeldzaam. Ik wil dit daarom een beetje helpen door situaties te ontwerpen waarin een zekere betovering toe zou kunnen slaan.’

En: ‘We kunnen een stukje tijd en ruimte losmaken van de wereld waarin alles continu partij moet kiezen. In onze geest kan dan een plek ontstaan waar we kunnen ademen, rond kunnen kijken en langzaam minder op onze hoede hoeven te zijn.’

In een ‘ontwonderde’ wereld is het volgens Merlijn Twaalfhoven zaak dat we allemaal leren om tastbare vormen te ontwerpen waarin onze eigen en persoonlijke fascinatie gedeeld, gevoeld en ervaren kan worden door mensen om ons heen.

Natuurlijk was het niveau niet erg hoog, maar niemand bleek slecht te zijn in het zijn van zichzelf. Met welke zintuigen meet je kwaliteit?

Hun schoonheid werd mij niet opgedrongen, ik mocht haar zelf ontdekken. Mijn doel werd ieders eigenheid te laten zien.

We sluiten toeval uit. De complexiteit van het grillige toeval wordt gladgestreken, het geluk van onverklaarbare vondsten en ontmoetingen sterft uit.

Het is ingewikkeld. Een plek waar niet alles strak georganiseerd en voorgekookt is, waar ideeën, ervaringen mogen ontluiken, waar je mag proeven, ruiken aan nieuwe mogelijkheden en waar je elkaar kunt ontmoeten. Een ont-moeting van het leven. Pas als je barstjes ziet zitten in de wereld, kun je geloven in de tijdelijkheid van de orde der dingen.

Voelen

Het doorbreken van patronen vereist het loslaten van houvast en dat zorgt voor onzekerheid. Er is een fundament van vertrouwen nodig. Dat gaat niet op rationele wijze. De sleutel ligt bij het toelaten van onzekerheid, verwondering en schoonheid in ons gevoel.

‘Kunstenaars’ (of de kunstenaar in onszelf)  sturen hun intuïtie vooruit, voordat zij hun waarneming ordenen of beoordelen. Zij verkennen op gevoel, tasten mogelijke wegen af en steken antennes uit. Met een kunstenaarsmindset kun je je gevoelens leiden naar het onbekende of een weg vinden door een verhaal dat nog geen woorden heeft.

Theorieën, resultaten van onderzoek en nieuwe uitvindingen kun je opschrijven, uittekenen en doorgeven. Ons gevoel kunnen we niet op zo’n manier overbrengen of versnellen. Twaalfhoven: ‘Op school kan mijn leraar uitleggen hoe geld werkt, maar niet hoe rijkdom voelt. Behalve als we boeken lezen, films zien, verhalen horen, toneel-, dans- of muziekvoorstellingen zien. Dan worden de gevoelens van anderen invoelbaar voor ons. De wereld van ons gevoel bevindt zich in een andere tijdzone dan die van onze kennis.’\

De wereld van ons gevoel bevindt zich in een andere tijdzone dan die van onze kennis. Wanneer we elkaar ontmoeten en verhalen vertellen voorzien van een zintuigelijke aanwezigheid, blijft informatie beter plakken.''

Wanneer we elkaar ontmoeten en verhalen vertellen voorzien van een zintuigelijke aanwezigheid, blijft informatie beter plakken. Er ontstaat een weefsel van relaties, en elk zintuig voegt daar een dimensie aan toe. In je eigen geest kan het dan gebeuren dat er door spontane associaties, intuïtieve afslagen of nieuwe verbanden ineens een onverwacht perspectief ontstaat.

Het lijkt tegenstrijdig: in verbintenis ontstaat vrijheid, door houvast en samenhang kunnen nieuwe ideeën groeien. Bij het schrijven van een compositie voor een orkest vind je dan ook vrijheid en eigenheid zolang er een structuur is die stevigheid geeft aan het geheel. De bouwtekening moet kloppen. Twaalfhoven: ‘We zijn in onze gedigitaliseerde wereld weliswaar reuze connected, maar we missen vaak ook de veiligheid, structuur en geborgenheid van een groep, plek of verband. Daar waar we thuishoren en elkaar werkelijk ontmoeten. Zonder een dergelijk fundament kunnen we niet echt open zijn, spelen en dromen.’

Door het activeren van je kunstenaarsmindset, door open en scherp waar te nemen en zorgvuldig te luisteren, herken je hoezeer ook andere mensen en groepen jouw waarden delen. Twaalfhoven: ‘Er is een overdaad aan kunstmatige nood, druk om succesvol, geliefd, bewonderd of goed in jouw werk te zijn. Er zijn altijd verplichtingen of uitdagingen die ons bezighouden. Zo staan we, alle welvaart ten spijt, nog vaak in de overlevingsstand. Ons denken, oordelen en zelfs na-denken gaat snel en gesmeerd. Ons brein kiest de gebaande paden, maar dat wil niet zeggen dat het ook de meest logische of helder beredeneerde sporen zijn. Tal van gewoonten, gevoelens, verwachtingen en tradities hebben patronen ingesleten waar we dankbaar gebruik van maken als we snel een mening, beslissing of grapje nodig hebben.’

Je oefenen in de kunstenaarsmindset is als lessen krijgen in traagheid, verbinding zoeken met de wereld, details zien en verhalen horen die anderen ontgaan. Er komt aandacht voor verwondering en schoonheid. Er ontstaat ruimte voor verbeelding. Zo kan het onbekende zichtbaar worden. Je kunt je een beeld vormen van de mogelijkheden. ‘Door te spelen en te experimenteren verken je sporen door een nieuw terrein. Je raakt vertrouwd met onvoorspelbare en grillige invloeden van buiten en leert navigeren, ook in woelig water. Je wordt onzekerheidsvaardig.’

Het draait uiteindelijk allemaal om het creëren van ruimte. Om het scheppen van mijmerplekken, het toelaten van nieuwsgierigheid, het stellen van andere vragen. Het is de open blik die ons tot onderzoek aanzet, zonder dat de uitkomst vastligt.

Denken

Nieuwe gedachten, ideeën en besluiten ontstaan op basis van emoties. Het gaat over het indammen van ons denken en om het speelruimte geven aan inzichten, dromen en visioenen.

Van oudsher zijn de werken, ideeën en creaties van kunstenaars verbonden aan plekken. Troubadours, predikanten, dichters, krijgslieden, vorsten plaatsten persoonlijke ervaringen in universele kaders en gaven orde aan de wereld, betekenis aan tegenslag en waardering aan voorspoed en geluk. Deze verhalen waren bouwstenen van wat we cultuur noemen. Ze bestendigen de tradities, de onderlinge verhoudingen en de gebruiken. Verhalen geven de wereld samenhang.

Voor verwondering, aandacht en het vertellen van verhalen, is iets nodig dat zeldzaam is in de digitale wereld, namelijk traagte.

Verstilling
We zullen een omgeving van verstilling en kalmte nodig hebben waar vertrouwen kan ontstaan, een gevoelsfundament waarop ons denken kan rusten.

• Door te ervaren dat je niet alleen bent
• Door je te laten raken
• Door te spelen. Door te fantaseren, dingen te verzinnen, te overdrijven of juist te verdraaien.

Dat helpt je te navigeren door het onbekende.

Blijkbaar vertellen we graag iets wat past binnen bestaande kaders. Een fris, nieuw verhaal kost meer moeite en geduld.

Een rijkdom aan geschiedenis, emoties en tradities toont hoe verbonden alles is met alles, en dat samenleven onontkoombaar is. Dat vraagt inzicht, respect en ontzag. Drie woorden waar we niets mee kunnen als we niet voelen, proeven en beleven.

Je plek in de wereld en je gevoel van identiteit is afhankelijk van de gevoelens, de mensen en de verhalen. Ieder van ons kleurt een beetje mee. Het veranderen van tint is een hele klus. Het is vormgeven aan het immateriële, het bouwen aan een gedeeld geloof of het verbeelden van samenhang.

Met wat als-vragen ontstaan visioenen in de verte. Pas als je daar iets gevonden hebt wat werkelijk de moeite waard is, is het tijd voor een hoe-vraag.

Met wat als-vragen ontstaan visioenen in de verte. Pas als je daar iets gevonden hebt wat werkelijk de moeite waard is, is het tijd voor een hoe-vraag.''

Een kunstenaar vertaalt. Het is het vertellen van verhalen die houvast en structuur geven aan waarden en principes zoals compassie, respect voor het leven, een besef van wederzijdse afhankelijkheid, de verbinding tussen alles wat leeft en ontzag voor de schoonheid van de planeet.

Maken

Een kunstenaar wil bouwen, maken en experimenteren. Omdat de weg naar iets nieuws niet breed en platgelopen is, zal je wendbaar moeten zijn. Je moet bereid zijn om fouten te maken en risico’s te nemen. Dat leer je door te spelen. Zo ontdek je grenzen, onvermoede kansen en nieuwe mogelijkheden. Hiervoor is ruimte nodig.

Kunst is een speeltuin, een laboratorium voor nieuwe verbintenissen en onbevangen vragen. Naast speelruimte is het gevoel van veiligheid noodzakelijk. Zodra ik merk dat anderen mij accepteren, valt er een druk van me af. Een dubbelzinnige opmerking of een stukje kritiek kan voelen als een aanval. Als je je buiten vaste kaders en structuren begeeft, word je al snel gezien als dissident, een rebel. Dat maakt het loslaten van kaders niet gemakkelijk

In theorie: Een kunstwerk mag vrij zijn. Het is een ruimte vol mogelijkheden die niet zijn vastgesteld. Die ruimte is bijzonder in een wereld waarin alles nut of een reden moet hebben. Kunst is functieloos, gewoon zichzelf en hoeft niet in een hokje te passen.
In werkelijkheid: kunst wordt voortdurend gevangen in kaders, verwachtingen en criteria. Kunst wordt aangekondigd, geduid en ingeperkt en zo van zijn verwarrende potentie ontdaan.

Anders kijken, durven voelen, helder denken en gewoon gaan maken: het zijn kwaliteiten die elkaar over en weer versterken en stimuleren. Het is een mindset. Alleen als je contact maakt, kun je de ander raken of van richting doen veranderen.

Twaalfhoven: ‘Op tal van momenten twijfelde ik aan mijn ondernemingen. Ik hervond mijn idealen niet zozeer in het geloof dat het goed komt, maar in de verbanden die gingen leven. Met mijn werk wilde ik een druppel toevoegen aan een emmer die zich langzaam vult met vrede, moed, hoop, contact en gelijkwaardigheid. Of de emmer ooit vol raakt is de vraag. Soms schieten anderen er gaten in. ‘

Praktisch idealisme

Het praktisch idealisme:loopt door bovenstaande heen. We zoeken naar tastbare mogelijkheden om daadwerkelijk iets te doen aan de weerbarstige patronen waarin we klem zijn geraakt als mensheid.

Een reis begint niet voordat je in je hoofd ergens een sein op groen gezet hebt en in gedachten al ergens bent geweest. Alleen als je de mogelijkheid ziet, kun je zin en moed krijgen om ook daadwerkelijk op pad te gaan. Die verbeeldingskracht wordt vergroot door ervaring. Maar die ervaring kan ook ontmoedigen. Daarom haken mensen af en raken idealisten verbitterd. Hun dromen worden overstemd door de tegenslag.

Verhalen vertellen
Je droom bereiken of de wereld redden kun je niet doen, je moet het zijn. Hiervoor is een eeuwenoude techniek voor handen; verhalen vertellen. Verhalen brengen losse onderdelen in verband met elkaar.

Om niet bitter te worden over wat zou kunnen zijn of je eindeloos op te winden over wat eigenlijk zou moeten, is het nodig om de grond onder je voeten te vinden en goed waar te nemen wat er al is. Dan zie je dat je niet alleen bent, je voelt waar je goed in bent en je weet welke stap je kunt zetten. Dat is wat je nodig hebt om moed te houden.

Hoop en moed
Het koesteren van hoop en het vergaren van moed is meer dan een soort optimisme of een positieve houding. Het is een activiteit. Je moet het doen. Optimisme gaat uit van een goede afloop, zonder dat je daarbij nodig bent. Als je doel is dat mensen gaan geloven in een verbindend verhaal dat mooi en waardevol is, bereik je dat alleen maar als je de schoonheid of het plezier ook zelf ervaart en beleeft.

In een tijd van chaos en verandering weet je niet altijd of je het goede doet. Zorg daarom dat je weet hoe je goed kunt zijn. Je bent niet alleen wat je doet of wat je denkt. Je bent je gewoontes, je omgeving, je relaties, je tradities, je geloof. Dat is je systeem, dat is je wezen. Een systeem ontstaat niet door incidenten, maar door structuur, zowel in ruimte als in tijd.

Deel je idealen, en spring in het diepe. Blijf open. Wees alert. Oordeel niet te snel, maar oefen jezelf om weerstand te bieden aan de waan, de rook en opwinding van de dag.

Als je weet te delen, gaat er iets stromen. Alleen als je het kunt uiten, kunnen jouw denken, voelen en handelen besmettelijk worden.

Ino de Groot is werkzaam als docent beeldende vorming op de Marnix Academie in Utrecht, de Pabo. Hij is ook mede-ontwerper van het profiel Kunst en Cultuur en Onderwijskunst dat studenten in het vierde jaar kunnen kiezen. Daarnaast is Ino oprichter van de Stichting Helmy en Ino, ter bevordering van verbeelden op de basisschool. Op zijn website Kunstmeester - Kunst, advies en onderwijs is daarover veel te lezen.

• Merlijn Twaalfhoven (2020) ‘Het is aan ons’ Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen.