De leraar als instrument: herstel van de verbinding met je ‘eigen grond’

14 februari 2024

We worden de wereld ingezogen, leren onszelf ertoe te verhouden, ermee in verbinding te komen en verantwoordelijkheid te nemen, onze plek te vinden. In het onderwijs leiden we kinderen de wereld in (Biesta), als deelnemers aan en deel van. Maar wie is volledig op 'zijn plaats' in de wereld? Monica Bakker - moderator bij Comenius Leergang en Sinoloog - bespreekt daarvoor het belang van het herstellen van de verbinding met de ‘eigen grond’. Als leraar, als leerling. Om je functie ‘als instrument’ ten volle in te nemen. 'Niet langer puur vanuit rol en positie aan het werk zijn, maar ook vanuit je plaats werking krijgen. Het spreken en handelen wordt dan meer dan de som der delen.’

Velen van ons kennen de eigen rol in de wereld en zijn zich bewust van de eigen positie erin, maar wie van ons is volledig op zijn plaats in de wereld? We zoeken naar onze purpose, onze bestemming. Maar wie van ons zoekt naar zijn oorsprong, zijn bron? En is het wel mogelijk je bestemming te vinden als je van je bron, van dat wat je draagt en bepaalt, bent losgezongen?

Via ‘positie’, ‘plaats’ en ‘rol’ bespreek ik, mede geïnspireerd door spreker en schrijver Jaap Voigt, mijn zienswijze op het herstellen van de verbinding met je ‘eigen grond’.

Op je plaats… Rust.

Hij die anderen kent, heeft kennis,
hij die zichzelf kent, heeft wijsheid.

Hij die anderen overwint, heeft macht,
hij die zichzelf overwint, heeft kracht.

Hij die tevreden is met zijn lot, leeft in overvloed,
hij die krachtig handelt, heeft ambitie.

Hij die zijn plaats (in de wereld) niet misloopt, heeft een lange tijd,
hij die sterft en niet vervaagt, leeft lang.

Hfdst 33, Dao De Jing,
In de vertaling van Jaap Voigt

Lao Zi
De tekst hierboven is afkomstig uit de Dao De Jing die wordt toegeschreven aan Lao Zi. Lao Zi is een geheimzinnig figuur. Niemand weet precies wanneer hij leefde (het zal zo rond 350 v. Chr. geweest zijn) en zelfs niet of hij werkelijk zo heette. Lao Zi, betekent eenvoudigweg ‘oude meester’, een algemene aanduiding die naar zoveel mensen kon verwijzen. Lao Zi, die bekend staat als de grondlegger van het Daoïsme (de leer van ‘de Weg’), leefde nog voor het Daoïsme werkelijk zijn naam had gekregen. De reden dat hij achteraf als grondlegger van het Daoïsme wordt beschouwd is dat hij als eerste de Weg zo vaak en diepgaand heeft beschreven.
Wanneer we de Weg, de energiestroom die voortkomt uit ‘dat Ene’, volgen in plaats van vervormen, is een ieder van ons in staat om de Weg opnieuw gestalte te geven. Daar ontspringt je scheppingskracht.

Het Ene
Lao Zi concentreert zich niet op oppervlakkige dagelijkse verschijningsvormen, maar op ‘het Ene’ waar alles op elk moment vandaan komt, nog voordat het een eigen vorm aanneemt. Dat is waar ook het systemisch gedachtengoed op geënt is. Hoe meer we de wereld zien als veelvormige afgescheidenheid, hoe verder we ons van de Weg verwijderd voelen. Hoe meer we de wereld zien als een van oorsprong in elkaar grijpend geheel dat we niet zozeer begrijpen als wel ervaren, hoe dichter we bij de Weg komen.

Wanneer we bij de Weg komen, winnen we aan kracht. Doordat we in staat zijn het leven door ons heen te laten stromen en vanuit ontvankelijkheid passende besluiten te nemen. In plaats van gefixeerd een bedacht doel na te streven dat met de oorsprong amper nog iets te maken heeft.

Wanneer we bij de Weg komen, winnen we aan kracht. Doordat we in staat zijn het leven door ons heen te laten stromen en vanuit ontvankelijkheid passende besluiten te nemen.''

Rol
In de tekst hierboven gaat het, zoals Jaap Voigt (op pagina 157) van zijn vertaling van de Dao De Jing ook schrijft bij dit hoofdstuk, over de twee richtingen waar je je als mens op kunt oriënteren. De eerste is naar buiten gekeerd en gaat over je handelen in de wereld ten opzichte van mensen en situaties. Kortom, zoals ik dat zie: je rol in diverse contexten. Hier kun je een zekere controle in verwerven, doordat je handigheid krijgt in het uitvoeren van je taken, communicatie en interacties waardoor je professionaliteit en relaties een verhoogde kwaliteit verkrijgen.

Positie
Dat doe je vanuit de specifieke positie die je hebt verworven. Als bijvoorbeeld bestuurder, directeur, leraar, schoolleider, moeder, partner of teamgenoot. Deze positie zegt iets over je plek in de maatschappelijke ordening en je wijze van invloed in de wereld. Hoe manifesteer je je?

Heel vaak zijn hier archetypen op van toepassing: zoals de leider, de wijze, de leraar of de ontdekker, enzovoorts. Elk van deze archetypen vertegenwoordigt bepaalde waarden en normen. Dat is waar je vanuit je positie voor staat en wat je de wereld in brengt. Het is heel behulpzaam te weten met welke archetypen je je het meest verbonden voelt, zodat je ze verder kunt bekrachtigen en van inhoud kunt voorzien.

Plaats
De tweede richting die in de tekst beschreven wordt, is zoals Jaap Voigt eveneens op dezelfde pagina beschrijft, de richting naar binnen. Waarbij de mens zijn eigen verlangens, mogelijkheden en beperkingen steeds beter leert kennen. Langzaam wordt hij zich bewust van de eigen plaats in de wereld en kan hij zijn functie ‘als instrument van het leven’ ten volle innemen. Hierdoor verkrijgt hij als mens veel meer werking en worden zijn spreken en handelen meer dan de som der delen. Die werking zal ook na de dood nog doorgaan. Daar kan geen standbeeld tegenop. Hij die zijn plaats (in de wereld) niet misloopt, heeft een lange tijd, hij die sterft en niet vervaagt, leeft lang.

Oorsprong
‘Hij die tevreden is met zijn lot, leeft in overvloed’, schrijft Lao Zi in de derde strofe. Systemisch gezien is je natuurlijke plaats in de wereld verbonden met je gezin van herkomst. Wat is je geboortegrond, wie zijn je ouders, wat is hun geschiedenis, welke waarden stonden thuis centraal en wat is je gevoel daarover? Niet voor ieder van ons is het vanzelfsprekend om vrede te hebben met het thuis waar we zijn opgegroeid. Er kan sprake zijn van kwetsuren, onbegrip, ressentiment. Of we hebben de vrede die er was verloren, door bijvoorbeeld scheiding of overlijden. Die on-vrede staat een open verbinding met je oorspronkelijke grond in de weg. Snijdt die als het ware af. En hoe menselijk, dan ontstaat er scheefgroei. Je wordt iets wat je niet bedoeld was te zijn.

Die on-vrede staat een open verbinding met je oorspronkelijke grond in de weg. Snijdt die als het ware af. En hoe menselijk, dan ontstaat er scheefgroei. Je wordt iets wat je niet bedoeld was te zijn.''

Aandacht
Door de vrede met je herkomst te herstellen (her)open je de poort naar onschuld/natuurlijkheid en naar wat Lao Zi beschrijft als het Ene waar alles uit voortkomt. Het is een mysterie dat steeds nét niet in woorden kan worden gevangen maar wel kan worden ervaren. Een vingerwijzing dat je het Ene nadert, is dat de kloktijd wegvalt, je de tijd vergeet en het tijdloze raakt. Ook wel flow genoemd. Het kan doorklinken in bijvoorbeeld de natuur, muziek of dans. Het kan zich tonen terwijl je je aan je hartstocht wijdt; schilderen, fotograferen, spelen met je kinderen. Velen van ons hebben ook wel eens een spirituele ervaring gehad in een periode van rust of in het aanschijn van geboorte, liefde, ziekte of dood. Een moment dat tijdelijkheid en eeuwigheid samenvallen en je een inzicht ontvangt dat je nooit meer vergeet, incorporeert. De kunst is om het niet alleen een zeldzaam ogenblik te laten zijn, maar om de gelegenheid voor het Ene om zich te laten spreken, te integreren in je leven. De cruciale voorwaarde is ‘aandacht’. Zonder vol-ledige aandacht kan het Ene niets beginnen.

Belichaming
De essentie van plaats is: ben je nú híer? Of zit je elders? In het verleden, de toekomst of op je werk, terwijl je eindelijk thuis in de tuin zit?
Het gaat, kortom, om de vaardigheid totaal aanwezig te zijn. Daarvoor is ook ons lichaam cruciaal. Zonder in ons lichaam te zijn, kunnen we niet nú híer zijn. Het is vaak de vlucht naar voren, voortgekomen uit moeilijke stukken in onze jeugd, waardoor ons hoofd leidend is geworden. Niets menselijks is ons vreemd. En toch, om totaal mens te zijn is je lichaam nodig om je met je diepste kern verbonden te weten en de wijsheid die zich in het nu aandient ook te kunnen belichamen waardoor deze wint aan kracht. Dit naast de geestelijke bronnen zoals dat voor mij het daoïstisch en systemisch gedachtengoed zijn. Deze geestelijke bronnen geven mij taal van waaruit ik ‘het zijn’ kan onderzoeken en ervaren. En wie weet, ooit vinden.

De geestelijke bronnen - zoals dat voor mij het daoïstisch en systemisch gedachtengoed zijn - geven mij taal van waaruit ik ‘het zijn’ kan onderzoeken en ervaren. En wie weet, ooit vinden.''

Vertrouwen
Hoewel, het is precies ‘het vinden’ waar de crux zit. Dat vereist actie terwijl het juist is door stil te blijven en je in totale aanwezigheid vrijelijk met de stroom te verbinden, dat de bron van zich doet spreken. Terwijl je toegewijd teksten leest of luistert die je inspireren of je met volledige aandacht dat doet waarvan je houdt en daarin stil bent, ontvouwt zich die bron van het diepe vertrouwen. Het oergevoel, dat je zachtjes, als een moeder vroeger, de weg wijst naar jouw unieke plaats in de wereld. Dat is waar je niet langer puur vanuit rol en positie aan het werk bent, maar waar je ook vanuit je plaats werking krijgt. Dat is waar ‘het gebeurt’, je aan zeggingskracht wint zonder dat je je best doet, het leven op je toe-komt en zich zo ‘als vanzelf’ vormt. Eenmaal op je plaats, is er rust.

Is de ruimte tussen Hemel en Aarde niet als een blaasbalg,
die leeg en (toch) onuitputtelijk is,
die, in beweging gebracht, meer (en meer) voortbrengt?

Veel woorden leveren niets op.
Het is (maar) beter om stil te blijven.

Hfdst 5, Dao De Jing,
In de vertaling van Jaap Voigt

Eerder verscheen deze tekst als Lecture Spirituelle.
Met toestemming overgenomen van Comenius-site.

Monica Bakker (1980) is afgestudeerd sinoloog en al vijftien jaar als moderator verbonden aan Comenius Leergang. Sinds 2015 verzorgt zij vanuit haar bedrijf maatwerkopdrachten op het gebied van relationeel leiderschap en teamontwikkeling bij raden van bestuur, directies en Colleges B&W. Dit vanuit de socratische en systemische methode.

Podcast met Monica in serie over Nieuw Wijs Leiderschap

Een aflevering uit de serie van Comenius over leiderschap, zelfvertrouwen en verbeeldingskracht. Wat is nieuw, wijs leiderschap eigenlijk? Welke bouwstenen heb je ervoor nodig? Deze vragen onderzoeken we door het voeren van uiteenlopende gesprekken.

Deze aflevering gaat over levensbepalende ervaring in Monica’s tienertijd en over de kennis van de Taoïstische filosofie die ze als China-deskundige opdeed. Maar bovenal hoe die twee haar drijven in haar huidige rol als moderator bij Comenius, een internationaal netwerk gericht op leiderschapsontwikkeling.

Lees en luister hier