Steeds meer wordt er vanuit beleid en onderzoek aandacht gevraagd voor de ‘vormende kant’ van onderwijs. Wouter Sanderse, universitair docent aan de Universiteit voor Humanistiek (UvH), leidde een onderzoeksproject onder de titel ‘Voorbeeldige bildung in het vmbo’. Jan Jaap Hubeek en Eveline Oostdijk gingen alvast in een NIVOZ-podcast in gesprek over de uitkomsten. ‘Denk na of dat wat je voor leerlingen nastreeft, in lijn is met dat wat je uitstraalt en voorleeft.’

Wouter Sanders is als onderzoeker werkzaam aan de UvH waar hij ook lesgeeft. Zijn thema’s zijn opvoedingsfilosofie, beroepsethiek en morele vorming, en hij doceert voornamelijk aan geestelijk verzorgers in opleiding. Een van zijn projecten betreft een onderzoeksprogramma in het vmbo en gaat over bildung. Wat is dat eigenlijk, bildung?

Bildung, een raam op de wereld?

Wouter begint met te vertellen dat er veel verschillende interpretaties bestaan van het begrip bildung. Hij houdt zich er nu al zo’n tien jaar mee bezig, eerst bij Fontys waar hij lector Beroepsethiek van de leraar was, en nu dus in zijn rol als universitair docent. In algemene zin zou je kunnen zeggen dat bildung gaat over de vraag hoe je een beter mens kunt worden via bronnen van waarde. In een schoolcontext betekent dat, volgens Wouter, dat er twee dingen aan de orde zijn. ‘Allereerst gaat het om het bieden van een oriëntatie: hoe kun je leerlingen richtingen bieden die zicht geven op dat wat van waarde kan zijn in het leven? Dat betekent dat je leerlingen kennis laat maken met allerlei soorten bronnen van waarde. Daarnaast is het belangrijk dat leerlingen zich leren te verhouden tot die bronnen en zichzelf afvragen wat het voor hen betekent. Wat vind ik ervan? Hoe verhoud ik me ertoe? Dat is wat je zingeving zou kunnen noemen.’

Volgens Wouter kun je in ieder vak deze twee componenten van bildung, oriëntatie en zingeving, aan de orde laten komen.  Hij geeft het voorbeeld van klimaatverandering als maatschappelijk vraagstuk dat de klas in komt. Daar kun je kennis over overdragen en verschillende perspectieven laten zien, en je kunt de vraag stellen hoe leerlingen zichzelf verhouden tot die kennis en tot het debat dat erover plaatsvindt.

Als Jan Jaap zich afvraagt hoe deze interpretatie zich verhoudt tot het begrip ‘subjectificatie’ van Biesta, legt Wouter uit dat dat onder andere te maken heeft met hoe het begrip vrijheid, als onderliggend concept, wordt gehanteerd. Dit maakt meteen mooi zichtbaar hoe je tot verschillende interpretaties van bildung kan komen.

Onderzoek naar bildung in het vmbo

Het onderzoeksproject was gericht op het vmbo. Daar had Wouter twee redenen voor. Ten eerste zijn eigen nieuwsgierigheid naar deze onderwijsvorm. ‘Ik ken het vmbo niet van binnenuit en was erg benieuwd naar dit type onderwijs,’ zo legt hij uit. Daarnaast zag hij bildung al wel terug binnen andere onderwijstypen, maar nog niet binnen het vmbo. Terwijl dat het onderwijs is waar ongeveer de helft van de kinderen naartoe gaat. Hij vond het onrechtvaardig dat er binnen het beroepsonderwijs geen aandacht was voor dit ideaal. Bij het idee kwam hij niet veel weerstand of kritiek tegen. ‘In gesprekken met docenten werd duidelijk dat zij het nog niet zo voor zich zagen. Ik ben vooral bezig met orde houden en ik ben al lang blij als het lukt om leerlingen tot leren te laten komen. We zijn gaan werken met mensen die hiervoor open stonden en dit een goed idee vonden. Dat waren de meesten wel.'

Het onderzoeksproject bestond uit twee aspecten, een ontwerp- en onderzoekdeel.  In het ontwerpdeel gingen docenten zelf aan de slag met het ontwerpen van lesmateriaal. Vervolgens is er onderzocht hoe zij dat deden. ‘In vier leergemeenschappen (PLG's) van ieder zes bijeenkomsten gingen docenten aan de slag met het maken van lessen over bildung. Wij hebben in kaart gebracht hoe ze die lessen in praktijk hebben gebracht, wat ze voorleven en hoe leerlingen dat ervaren.’

Jan Jaap vraagt hoe er nu aan bildung wordt gewerkt. De docenten uit het onderzoek geven aan dat het voor hen gaat om ’leerlingen een eigen mening te kunnen laten formuleren en die te kunnen onderbouwen', maar ook ‘het op de hoogte zijn van de actualiteit’ is belangrijk. Net als ‘leerlingen het gevoel meegeven dat ze ertoe doen', dat hun mening ertoe doet en dat ze zelfvertrouwen krijgen.'

Wouter geeft vervolgens aan dat de voorbeeldfunctie van de docent een belangrijk aspect is geweest binnen het onderzoekdeel: hoe kunnen docenten hun voorbeeldfunctie inzetten om aan de hierboven genoemde doelen voor leerlingen te kunnen werken? Je kunt een mooie les op papier hebben, maar het gaat om de persoon van de leraar die het moet doen voor de klas. De pedagogische houding en het voorleven bleken belangrijke aspecten om inzicht in te krijgen.

We gaan in deze NIVOZ-podcast nog even door op het werken aan zelfvertrouwen. Heel belangrijk zegt Wouter, maar alleen dat, is niet voldoende. Bildung zou in zijn visie ook geen middel moeten zijn om bepaalde vaardigheden en houdingen aan te leren, maar is veel meer een doel op zichzelf. En zelfvertrouwen als doel op zichzelf is dan weer te smal, denkt hij.

Vrijdag 24 maart vindt er een conferentie in Utrecht plaats: Brede vorming in het (v)mbo. Hier wordt gevierd wat er allemaal gebeurt in de scholen en kunnen de bildungambassadeurs elkaar vinden en inspireren. Als uitsmijter geeft Wouter mee: ‘Denk na of dat wat je voor leerlingen nastreeft, in lijn is met dat wat je uitstraalt en voorleeft. Niet makkelijk, wel heel belangrijk. En als tip, ga daar ook over in gesprek met de leerlingen. Zij kunnen jou vertellen wat zij belangrijk vinden en daarbij nodig hebben. Bildung doe je samen!‘