In deze NIVOZ-podcast spreekt Jan Jaap Hubeek met Eveline Oostdijk, die in november 2022 promoveerde op een onderzoek naar het curriculum en de praktijk van humanistisch vormingsonderwijs (hvo). Het is een eerste aflevering uit een tweeluik over onderzoek naar vorming. ‘Zelf denken en samen leven is een paradox die inherent is aan het humanisme en waar docenten zichzelf toe moeten leren te verhouden.’

Onderzoek doen is als een reis, zo begint Eveline Oostdijk het gesprek met een tekst van Anouk Saleming, Wees een reiziger). Een reis omdat je nieuwe wegen in moet slaan die je nog niet kent en omdat je de uitkomsten nog niet weet. Een reis waarin je, zoals een reiziger, nieuwsgierig en volhardend moet zijn. Dat is het beeld dat Eveline naar boven brengt als ze  terugblikt op haar promotietraject. In deze podcast blikt ze terug op haar verdediging, haar proefschrift en het doen van onderzoek.

Eveline deed promotieonderzoek aan de Universiteit voor Humanistiek. Haar proefschrift heet: Leren zelf denken en samen leven: humanistisch vormingsonderwijs op de openbare basisschool. Humanistich vormingsonderwijs (hvo) is, zo legt ze uit, een levensbeschouwelijk keuzevak dat op bijna 500 scholen voor openbaar basisonderwijs wordt verzorgd. De lessen worden één keer per week gegeven door een vakdocent hvo. In deze lessen worden leerlingen gestimuleerd om over morele vragen na te denken, vaak via bepaalde thema’s en vanuit humanistische kernwaarden. zoals vrijheid en gelijkwaardigheid. De waarden ‘zelf denken’ en ‘samen leven ’staan daarbij centraal.

Waarom promoveren?

Jan Jaap Hubeek is benieuwd waarom ze promotieonderzoek is gaan doen, nog wel naar een vak wat helemaal niet zo bekend is. Eveline vertelt dat ze werkzaam was in de lerarenopleiding voor docenten humanistisch vormingsonderwijs en dat er van binnenuit de organisatie steeds meer vraag kwam naar het in kaart brengen en theoretisch en empirisch onderbouwen van dit vak. Waar ze eerst dacht dat dat niet voor haar was weggelegd,  ontstond op een gegeven moment toch de nieuwsgierigheid en is ze ingestapt. Ze vertelt:

‘De vraag naar wie er onderzoek zou willen doen bleef terugkomen en na een tijdje dacht ik: ‘wees een reiziger, spring maar in het diepe’, niet wetende wat voor hobbelige weg het ook nog zou worden. Niet alleen hoor, maar een promotieonderzoek is wel een proces dat je niet helemaal van te voren kunt overzien.’

Eveline legt vervolgens uit dat ze graag wilde leren om op een bepaalde manier over de thema’s en spanningen binnen vormingsonderwijs na te denken, en dat een promotietraject haar de mogelijkheid bood om uit te kunnen zoomen. Zo heeft ze het proces ook ervaren:

‘Je begint klein met het bestuderen van een bepaald vak, dat is de casuïstiek. Maar gaandeweg groeit je helikopterview en krijg je steeds meer overzicht; over het onderzoeksgebied, maar ook over de maatschappelijke betekenis en de reikwijdte van het onderzoek’.

Een curriculumonderzoek

Op de vraag hoe het onderzoek is uitgevoerd, legt Eveline uit dat ze in haar onderzoeksmethode gekozen heeft voor een curriculummodel. In dat model worden zes niveaus van het curriculum onderscheiden. Zo heeft ze onderzocht wat er geschreven is over hvo, hoe dat vormgegeven in lesmaterialen, hoe docenten dat interpreteren en wat ze daarbij belangrijk vinden. Vervolgens heeft ze gekeken naar hoe dat in praktijk wordt gebracht en wat de doorwerking is bij de leerlingen. Ze heeft zowel gebruik gemaakt van kwantitatieve als kwalitatieve onderzoeksmethoden.

In het theoretische gedeelte van haar onderzoek heeft ze een drietal perspectieven beschreven: de wortels van humanistische vorming, aan de hand van het werk van filosoof Nimrod Aloni, visies op levensbeschouwelijke vorming en visies op burgerschapsvorming. Deze perspectieven samen vormden het kader van waaruit ze haar resultaten kon duiden.

Een van de dingen die ze te weten wilde komen was welke doelen vakdocenten hvo belangrijk vinden om aan te werken binnen hun eigen lessen. Via vragenlijstonderzoek heeft ze onderzocht welke doelen zij belangrijk vinden en in welke mate zij denken deze doelen te kunnen realiseren. Een opvallende uitkomst is dat docenten het meest belang hechten aan doelen binnen de persoonlijke en de sociale ontwikkeling en daar ook de meeste aandacht voor hebben en iets minder voor de maatschappelijke ontwikkeling. Gedacht vanuit de overkoepelende waarden ’zelf denken en samen leven’ zou je kunnen concluderen dat hvo vooral gaat over zelf denken en iets minder over de samenhang tussen zelf denken en samen leven. In de praktijk van hvo ziet ‘zelf denken’ er vooral uit als kinderen leren hun mening te beargumenteren en (morele) keuzes te leren maken.

Als het gaat om de aanbevelingen die Eveline doet, dan noemt zij in ieder geval twee zaken. Aan de ene kant denkt ze dat het er niet zozeer om gaat dat vakdocenten hvo worden aangezet om meer aandacht te hebben in de lessen voor de ‘samen leven’ poot. Zelf denken en samen leven is een paradox die zij als inherent ziet aan het humanisme en waar docenten zichzelf toe zouden moeten leren verhouden. Daarnaast is het belangrijk om ook doelgerichter te werken aan vorming, en het ontwikkelen van vormingsdoelen zou daarin een rol kunnen spelen. Dit, zonder de vrijplaats die hvo ook is, uit het oog te verliezen.

Gevormd als onderzoeker

Jan Jaap vraagt naar de parallellen met haar werk bij stichting NIVOZ, waar ze sinds 2018 drie dagen per week aan verbionden is. Hoewel NIVOZ geen levensbeschouwelijke organisatie is, zou je haar impliciet humanistisch kunnen noemen, denkt Eveline. De waarden komen sterk overeen. Interessant is voor haar de manier van kijken naar het handelen van docenten. Veel van wat docenten doen, de keuzes die ze maken bijvoorbeeld, hangt samen met hun eigen normatieve en levensbeschouwelijke posities, zeker als het gaat om levensbeschouwelijk onderwijs. Dat kwam in haar onderzoek sterk naar voren.

‘Bij NIVOZ werken en denken we ook vanuit bepaalde opvattingen en stimuleren we docenten ook om dat op een bepaalde manier te doen. Ik vind het interessant om daar mijn licht op te schijnen en me af te vragen wat dat betekent voor onderwijs.’

Eveline geeft aan dat ze zich ontwikkeld heeft als onderzoeker, en dan met name op het gebied van schrijven en analytisch denken. Maar ze is ook weer dichter gekomen bij het humanistisch denken en wat dat voor haar eigen leven betekent.