‘Als we continu reageren op alle problemen die we nu zien, dan is de oplossing eigenlijk al achterhaald als we het uiteindelijk in de wereld kunnen zetten,’ zegt ontwerpster Lotte Jacobse. ‘Wij kijken daarom minimaal vijf jaar vooruit, en in geval van Redesigning Psychiatry is dat zelfs vijftien jaar geweest.’

Wat kan onderwijs van de zorg- en ontwerpwereld leren? En als we het hele onderwijssysteem opnieuw mogen ontwerpen, hoe zouden we willen dat het eruit ziet? In deze podcast spreekt NIVOZ-collega Rikie van Blijswijk met Lotte Jacobse, verbonden aan Redesigning Psychiatry – een netwerk van filosofen, onderzoekers, zorgprofessionals en ervaringsdeskundigen. Ze benoemen samen de problemen en uitdagingen van deze tijd, zien parallellen tussen zorg- en onderwijswereld en verkennen voorzichtig oplossingen of tenminste een aanpak, gesteund door een visie op duurzaam samenleven.

De vragen waarop Lotte Jacobse en haar vakgenoten zich richten, dragen een grote maatschappelijke urgentie. ‘Heel veel instellingen en mensen zien dat we tegen een muur aan het lopen zijn. Dat geldt niet alleen voor de zorg, maar dat raakt ook andere domeinen zoals onderwijs. Het is een systemisch probleem. En wat we willen is dat we aan onze kinderen en kleinkinderen kunnen zeggen dat we in elk geval hebben geprobeerd om het roer om te gooien.’

Redesigning Psychiatry dook in maart 2020 op in een Tegenlicht-documentaire Gewoon Gek, over radicale vernieuwing in de zorg. Ze bouwt aan een samenleving voor de toekomst, geïnspireerd op ecologie en systeemtheorie. ‘Wij zeggen: mensen hebben niet als individu een probleem of een diagnose, het is altijd een interactieprobleem. Het is een patroon dat op allerlei niveaus is ontstaan, waardoor mensen ergens in vastlopen. Het kan gaan over je interactie met je eigen biologie, je eigen lichaam. Maar het gaat ook over de interactie met jezelf, de interactie met de mensen om je heen, de interactie met je omgeving en ook de interactie die je hebt met tijd.’

Bij Redesigning Psychiatry dus geen snelle oplossingen voor acute problemen, maar wezenlijke verandering, op basis van heldere analyses en een duurzame visie op de wereld van morgen. Dat zie je ook terug in de aanpak, vertelt Lotte Jacobse. ‘We ontwerpen allereerst op contextniveau. Wat is de invloed van de omgeving op de ervaringen van mensen? Dat willen we eerst goed begrijpen. Daarna ontwerpen we op relatieniveau: wat willen we met mensen bereiken? Wat voor gedrag of ervaring beogen we? En als laatste: wat is dan het product, de service of het beleid dat het gewenste effect teweegbrengt? We proberen altijd vanuit onderzoek en met visie naar de toekomst te kijken. Het product is voor ons slechts een middel.’

Leraren, schoolleiders en beleidsmakers in het onderwijs zijn in dat opzicht ook ontwerpers, zegt Lotte Jacobse. ‘Niet precies zoals ik, maar wel in het voortdurend jezelf en anderen bevragen. Waarom doe je dingen zoals je ze doet? Of wat wil je dat kinderen leren en kunnen, wat hebben ze nodig om in de wereld te komen? Dat zijn allemaal ontwerpvragen en -activiteiten. De wereld is continu in ontwikkeling. Het is geen statische context, maar een dynamische context. Waarbij je steeds moet blijven checken van ‘doen we nog wat nodig is, of moeten we eigenlijk bijsturen?’

Er spelen heel veel factoren mee in de omgang met levensuitdagingen, zodanig dat een oplossing op veel meer vlakken zou kunnen liggen. Jacobse: ‘Nu hoor je vaak ‘jij hebt een probleem, jij moet in behandeling’. Maar als je het probleem in de context van een ecosysteem beziet, kom je mogelijk tot andere interventies. Voorbeeld: om onderdeel te kunnen zijn van het schoolsysteem slikken veel kinderen medicatie voor ADHD. Maar wat blijkt, in schoolvakanties hebben ze dat helemaal niet nodig. Kan het dus ook zijn dat je een schoolomgeving anders gaat inrichten, zodat kinderen zich daar beter gaan voelen?’

De afgelopen jaren heeft Redesigning Psychiatry vooral gewerkt aan een nieuwe visie op psychisch welzijn voor de toekomst. Met het Manifest voor een vloeibare wereld in 2030 tracht het een grotere beweging in gang te krijgen. Het verhaal is er een met  vier elementen en drie werkgebieden: innovatie, beweging en onderzoek. ‘Want er zijn grotere ontwikkelingen te herkennen. Het feit dat we alles aan onszelf kunnen meten heeft effect op hoe we naar ons eigen welzijn kijken. Een ander belangrijk gegeven is de toenemende ongelijkheid. Wij kijken als onderzoekers en ontwerpers vooral naar de interactie die stromingen met elkaar aangaan. Dat is nogal analytisch werken. Maar het is belangrijk om - als je naar zo’n groot onderwerp kijkt - gedegen onderzoek te doen. Om niet te kort door de bocht te gaan.’

Bij Redesigning Psychiatry zijn ze uiteindelijk op twaalf uitdagingen rondom psychisch welzijn uitgekomen. ‘Daar zouden we, ook als samenleving en onderwijs, misschien iets mee moeten,’ stelt Jacobse. Vanuit die focus is er inmiddels een ambitieus project gestart rondom Mentale gymnastiek. Doel is om kinderen al vroeg om te leren gaan met uitdagingen die bij het leven horen, en te ondersteunen in het ontwikkelen van (collectieve) veerkracht vermogens in het basisonderwijs. ‘We willen ons inzetten voor een weerbare toekomstige generatie. We zoeken experts en veranderaars die met ons mee willen denken, ontwerpen en onderzoeken!’

Opname en redactie: Rob van der Poel