Wolkenzusje

18 mei 2020

Hoe vormt een grote zus die achtergebleven is in de tijd en die altijd klein zal blijven, je identiteit nu je zelf nieuwe wegen betreedt? Het is de premisse van de korte documentaire ‘Wolkenzusje’ van regisseur Sara Kolster: Kess sluit haar basisschooltijd af, en daarmee gaat ze ook weg van de gemeenschap die alles wist van het overlijden van haar grote zus Bo. Wat zegt ze straks op de middelbare school over Bo? Geert Bors zag een film die de kindertijd zeldzaam mooi zichtbaar maakt door de ogen van een kind.

Waar we liepen weet ik nog precies – bij het gazon van de tandarts, halverwege school en mijn huis – toen ik tegen Jeroen zei dat ik vond dat we de perfecte leeftijd bereikt hadden. We waren tien jaar oud. Ik zei het toen er net een groep middelbare scholieren was langsgefietst, twee aan twee, enorme leren boekentassen onder hun snelbinders. Ik hield van de basisschool, en van hoe ons zicht op de wereld van jaar tot jaar telkens werd uitgebreid. Geschiedenis en aardrijkskunde waren in groep 5 – klas 3 – de jongste loten aan onze Boom der Kennis geweest en sindsdien gingen in mijn beleving alle vakken een spel met elkaar aan.

De perfecte leeftijd, dus, hield ik Jeroen voor: al bij de pinken genoeg om vat te hebben op wat er speelde in de wereld om ons heen. Om meegevoerd te worden in kinderboeken en geschiedenisverhalen naar andere werkelijkheden. Om gesprekken van onze ouders te kunnen volgen. Maar, zo ging ik verder: we hóeven nog niet echt iets. De perfecte leeftijd beleefde ik als een tijd van vrijheid, maar nog zonder dwingende verantwoordelijkheid. Wel thuis helpen bij de afwas en de boodschappen, nog geen dikke boekentassen, geen stapels huiswerk.

Waarom heb ik het onthouden? Omdat ik niet zo snel stellig was. Omdat ik iets poneerde – zomaar, spontaan – waarvan ik vond dat het waarheid bevatte. Omdat ik na mijn uitspraak eventjes ging wonen in dat gevoel en toch ook bleef twijfelen aan mijn stelligheid. Hoogleraar geschiedenis van de psychologie, Douwe Draaisma, heeft het er in zijn boek over het autobiografische geheugen Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt (2001) over dat momenten van blunders vaak onthouden worden omdat het momenten zijn die als het ware ‘dubbel vastgelegd’ zijn in je herinnering: je onthoudt je eigen perspectief, maar je kijkt tegelijkertijd – zelfbewust – met het perspectief van de rest van de klas naar wat jij deed. Misschien dat ik zo schrok van mijn eigen grote uitspraak over mijn staat-van-in-leven-zijn dat ik hem ook beleefde vanuit Jeroen als ontvanger van mijn woorden.

Dit is een flits uit een behoorlijk rimpelloze jeugd in een Limburgs dorp, eerste helft jaren ’80. Het is een flits waardoor ik iets terug kan voelen van hoe het was om kind te zijn. Op een dergelijke manier momenten levend terughalen is iets dat vaker in NIVOZ-trajecten Pedagogische Tact wordt aangewend: wie was jij op die foto van toen je zo oud was als de leerlingen die je nu in je groep hebt? Wat had je nodig? Het kan je dichter brengen bij het denken, het beleven, aanwezig zijn van de kinderen die je iedere dag (nou ja, momenteel veelal om de dag) in je klas hebt zitten.

Soms lukt het ook een film om op een dergelijke manier vlakbij te komen. Om vanuit het perspectief van een kind te kijken. Zo’n film is de korte documentaire Wolkenzusje (2019) van regisseur Sara Kolster. Het verhaal van het meisje Kess speelt ook in Limburg, een paar dorpen verder naar het zuiden dan waar ik opgroeide. Het leven van Kess is helaas minder rimpelloos verlopen. Lieve ouders, fijne school – dat blijkt uit alles. Maar toen ze bijna vijf was, overleed haar oudere zus Bo aan hersenstamkanker.

Inmiddels zijn we een jaar of zeven verder – Kolster volgde Kess vier jaar lang – en gaat Kess afscheid nemen van de basisschool. Ze laat zien op welke manier haar zus nog altijd een grote rol speelt in haar leven. De la onder haar bed, met spulletjes van Bo – prachtig opgesomd door Kess’ vertelstem, die intussen fraai geïllustreerd wordt in dromerige beelden, waarin de onesies en knuffels zweven door het beeld. Lange tijd verwachtte Kess dat haar zus van bovenaf haar boos zou toespreken wanneer ze haar pantoffels aantrok. Inmiddels is ze haar zus ver voorbij gegroeid en ziet ze hoe klein de schoenmaat van haar zus was. Hoe jong Bo was, toen ze moest gaan.

In een prachtscène zit Kess met haar vriendinnen op een grasveld bij het zwembad. Ze praten over de verschillende middelbare scholen waar ze straks naartoe gaan. Je hoort hoe hun keuzes zijn ingegeven door jeugdige kennis – niet heel anders dan de stelligheid waarmee ik beweerde dat tien de perfecte leeftijd is. Je hoort hoe ze praten over jongens – buitenaardse wezens, wat deze twaalfjarigen betreft. En intussen spreekt Kess’ vertelstem door: in deze meidengroep weet iedereen van Bo. hoe moet ze het straks aanpakken op de middelbare school? Vertelt ze dan dat ze een overleden grote zus heeft? Of zet ze zichzelf dan meteen weg als ‘dat sneue meisje’? Hoe vormt die grote zus, die achtergebleven is in de tijd en die altijd klein zal blijven, je identiteit nu je zelf nieuwe wegen betreedt? Nu je je leefomgeving, je lijf, je emotionele gesteldheid wereldser voelt worden? In al zijn subtiliteit levert de scène een spectaculaire reis op naar een plek midden in het hoofd, het hart, het leven, van een meisje van twaalf.

Bijzonder is ook de scène in de tweede helft van de film, wanneer het gedenkhoekje voor Bo in een zelfgemaakt ritueel ontmanteld wordt, nu Kess de school gaat verlaten. Bo’s foto gaat naar de lerarenkamer en blijft deel van de school, deel van het verhaal van het team. Het mozaïek, met Bo’s naam, gaat mee naar huis – zorgvuldig ingepakt. Wat zeg je dan, tussen de gewijdheid van zo’n ritueel, het gewicht van het moment, en de terloopse alledaagsheid waarmee de tijd Kess aan het eind van haar basisschooltijd heeft gebracht? Je glimlacht. Je weet van elkaar. Je snapt. En dan wens je elkaar een fijne vakantie. Met het Limburgse “Hoije” – Houd je goed.

Geert Bors

De film Wolkenzusje (Sara Kolster, 2019) ging in oktober 2019 in première op het Cinekid-festival. Op 10 mei zond Omroep Human de film uit. Wolkenzusje is terug te zien via deze link.