Wat is Bildung eigenlijk? En - vooral - is het antwoord uit 1809 ook het antwoord voor 2016?

27 juni 2016

Bildung komt steeds vaker naar voren in onderwijsgerelateerde conferenties, opiniestukken en boeken, en een heuse Bildung Academie opende in augustus 2015 haar deuren.  Ook minister Jet Bussemaker van OCW heeft de realisering van Bildung en persoonsvorming hoog op de agenda staan. Volgens Koen Wessels niet zo verwonderlijk. Hij trekt de parallel met het begin van de 19e eeuw, toen er een soortgelijke bezinning was op de waarde van onderwijs. Maar is het antwoord uit 1809 ook het antwoord voor 2016?  Een kritische reis. Plus een onderzoeksenquete van het magazine Didactief waarin jouw mening wordt gevraagd. Lees verder.

Het is 1809. Duitsland zit midden in de industriële revolutie. Het Duitse onderwijssysteem danst naar de pijpen van de groeiende industrie en kenmerkt zich door efficiëntie en doelgerichtheid. Dan wordt filosoof en taalwetenschapper Wilhelm von Humboldt (1767-1835) minister van onderwijs en begint een bezinning op de waarde van onderwijs. Von Humboldt pleit voor mensgericht onderwijs, voor maatschappelijke betrokkenheid, voor bewuste persoonlijke vorming – voor Bildung.

Het is 2016. Het universitaire onderwijs in Nederland lijkt bovenal te streven naar efficiënte en rendabele studiepaden. Studenten worden door bindende studieadviezen, hoge kosten voor studievertraging en de beperkte houdbaarheid van studieresultaten aangespoord om hun academische scholing zo snel mogelijk af te ronden. Aangezet door lineaire leerdoelen bewegen studenten zich van vakliteratuur naar meerkeuzetentamen naar studiepunt en hun voortgang wordt in kwantitatieve termen bijgehouden. De Wet Hoger Onderwijs, die de universiteit opdraagt ‘aandacht aan de persoonlijke vorming van de student en aan de ontwikkeling van diens maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef’ te schenken (Wet Hoger Onderwijs, Artikel 1.3, vijfde lid) lijkt uit het oog verloren.

Gegeven de parallel tussen 1809 en 2016 is het zo verwonderlijk niet dat de Nederlandse onderwijswereld opnieuw betoverd lijkt door Bildung. Maar, wat is Bildung eigenlijk en is het antwoord uit 1809 ook het antwoord voor 2016? Of is er een nieuwe interpretatie van het begrip Bildung nodig om de Nederlandse universiteiten tot een herwaardering van hun waarden te brengen?

De vraag naar de waarde van het klassieke bildungsideaal voor de student en de samenleving van tegenwoordig staat in dit artikel centraal. Dezelfde vraag stelde een groep van alumni en studenten, waartoe ook de schrijvers van dit artikel behoren, zichzelf ruim een jaar geleden in hun zoektocht naar mensgericht en maatschappelijk betrokken onderwijs. Onder de bezielende leiding van emeritus hoogleraar Strafrechtswetenschappen Eugène Sutorius richtten wij De Bildung Academie op, een platform voor aanvullend academisch onderwijs.

Het optimistische bildungsideaal van Von Humboldt
Het begrip Bildung laat zich niet gemakkelijk vertalen. Termen als ‘vorming’ of ‘cultivering’ komen er dicht bij in de buurt, maar dekken de lading niet geheel. Bildung verwierf in Duitsland en ver daarbuiten bekendheid als het ideaal van Von Humboldt. Het bildungsideaal gold voor de Pruisische denker als richtsnoer voor de op de industrie gerichte en door instrumentele waarden gedomineerde onderwijspraktijk en onderscheidt zich van Ausbildung. Ausbildung is een middel om mensen op te leiden voor een specifiek beroep en staat als zodanig ten dienste van de arbeidsmarkt. Bij de algemene Bildung die Von Humboldt voorstond gaat het daarentegen over een soort vorming die intrinsiek, op zichzelf, waardevol is: de vorming van de unieke krachten en talenten die een persoon in zich draagt. Wie ben ik en wat is de bedoeling van mijn zijn?

Volgens Von Humboldt kan de eigenlijke zin van het menszijn nooit worden voorgeschreven door economisch rendement of door welke autoriteit dan ook; het ligt in onszelf en kan door bewuste persoonlijke vorming worden ontdekt. Universiteiten en andere onderwijsinstellingen dienen, aldus de gewezen minister, mensen te stimuleren bij het ontdekken en optimaliseren van hun talenten, bij het reflecteren op complexe vraagstukken en bij het ontmoeten van ‘de ander’ en ‘de wereld’. Natuurlijk is Ausbildung – beroepsgericht onderwijs – één van de taken van de universiteit, maar algemene persoonlijke vorming achtte Von Humboldt van even cruciaal belang. Van belang voor zowel het individu als de samenleving.

De Bildung van het individu vindt namelijk altijd plaats in wisselwerking met de directe omgeving, medemensen en de wereld. Wie zich als mens volledig kan ontwikkelen, verrijkt zijn omgeving met zijn talenten en bewuste houding. De ontplooiing van het individu gaat zo gepaard met de ontwikkeling van maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef. Persoonlijke vorming leidt automatisch tot een harmonieuze samenleving, in de ogen van Von Humboldt.

Voor Von Humboldt is het bildungsproces per definitie positief. De mens bezit van nature unieke en waardevolle talenten; wanneer we onszelf ontplooien, volgt voor ons en voor de wereld louter goeds. Dat optimistische mensbeeld draagt de sporen van het gedachtegoed waar ook het woord ‘Bildung’ aan ontsproten is: het gedachtegoed van de dertiende-eeuwse mysticus Meister Eckhart. Meister Eckhart predikte dat de menselijke ziel ten diepste identiek is aan de godheid; mijn grond en Gods grond zijn één grond. Probleem is dat die goddelijke grond door onze gerichtheid op de buitenwereld bedolven raakt onder een veelheid aan indrukken. Meister Eckhart pleitte daarom voor een proces waarin we onze ziel leeg maken van die veelheid, waarin we ons omvormen tot wat we eigenlijk zijn: een beeld van God. Dat proces noemde Meister Eckhart Bildwerdung of Bildung en hoewel zijn mystieke gedachtegoed in veel opzichten radicaal verschilt van dat van verlichtingsfilosoof Von Humboldt, klinkt in het bildungsideaal van laatstgenoemde denker nog altijd een groot vertrouwen in de mens door. Beide wijsgeren geloven dat de kern van de mens goed is en dat het de wereld daarom ten goede zal komen wanneer wij vanuit die kern weten te leven.

Een kritische reis naar eigentijdse Bildung
Net als in Von Humboldts tijd lijkt ook in ons onderwijs instrumentalisme de boventoon te voeren en lijkt Ausbildung op te wegen tegen algemene Bildung. Maar betekent dat dat het antwoord van toen ook het antwoord van nu is? In de twee eeuwen die sinds Von Humboldts ministerschap verstreken zijn, is zijn bildungsideaal onderhevig geweest aan kritiek. Om een antwoord op de spanning in het onderwijs te formuleren die past bij de huidige tijd, lijkt het raadzaam die kritiek onder de loep te nemen.

Lees verder

Koen Wessels - student aan de Universiteit Utrecht - schreef dit artikel samen met Kim Dusch en Kirsten Kalkman.

Over de Bildung Academie

De Bildung Academie biedt studenten sinds augustus 2015 een fulltime opleidingsprogramma van een half jaar waarin ze interdisciplinaire modules volgen over onderwerpen als overtuigingskracht en rebellie, identiteit en kunst, geld en religie, energie en digitalisering. In deze modules en in een module-overstijgende onderwijslijn worden studenten uitgedaagd om hun kennis en ervaringen toe te passen in een maatschappelijk project, worden ze begeleid om te reflecteren op hun ontwikkeling en krijgen ze vrijheid om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun leerproces. Daarmee creëert De Bildung Academie een open, inspirerend en uitdagend onderwijsklimaat.