Tamir kijkt terug: een ontdekkingsreis door een gespleten onderwijslandschap

24 maart 2016

Dit is een verhaal waar je even stil van wordt. Omdat het allesomvattend is, omdat het raakt, en omdat je bij het lezen waarschijnlijk uitroept: ‘Ja, dát!’. Tamir Herzberg schreef een mini-autobiografie van 25 pagina’s over de schoolgaande mens: van Tamir als leerling tot Tamir als leerkracht, tot aan zijn vertrek uit het onderwijs. Hij schetst de vragen, de dilemma’s, de botsing in het leven tussen snel, makkelijk verteerbaar en ongezond, of slow cooking en met aandacht. Een verhaal over de ontdekkingsreis door een gespleten onderwijslandschap. We publiceren de inleiding van zijn verhaal, en uit elk hoofdstuk een veelzeggend citaat, waardoor je zelf kunt bepalen welk hoofdstuk je aanspreekt en meteen wilt downloaden. Het artikel is ook in zijn geheel als pdf te downloaden.

Download de hele pdf hier

Ik ken Detty omdat ik vorig jaar een paar keer heb ingevallen in haar klas. Ze was altijd zo bruisend als een flink geschudde Colafles. Nu tref ik haar op de gang, alleen, wachtend, stil. Ze ziet er niet goed uit, haar mascara is vlekkerig en ze ziet er moe uit, of misschien nog eerder moedeloos, mat. Alle bruis is eruit. Ik vraag haar hoe het met haar gaat. ‘Goed hoor, ik heb net een toets teruggekregen van Biologie, een zeven komma drie.’ ‘Nee, zeg ik, dat bedoel ik niet. Hoe gaat het met jou?’ Het kost haar geen halve seconde om over te schakelen. Ze wordt iets minder mat, en kijkt me nu voor het eerst aan. ‘Oh, dát!’ zegt ze. ‘Nou, kut, hij heeft het weer uitgemaakt en nou wil ik hem ook niet meer.’ Dit moment is mij onder andere bijgebleven vanwege dat snelle ‘Ooh, dát!’, het moeiteloos overstappen naar een volkomen andere taal, zelfs een andere wereld.
We hebben het ze goed geleerd. Als er iets is wat ze op school leren, dan is het de acceptatie van twee werelden, die van de school en dat wat zij ervaren als de echte werkelijkheid. We hebben het niet alleen onze kinderen geleerd; zelf zijn we het ook altijd zo gewend geweest, als kind, later als ouder en sommigen als leraar. We springen zo gemakkelijk over van de ene wereld naar de andere, dat we het meestal niet eens merken.

Ik was op een congres met collega’s waar deze spreuk weer eens langs kwam: Education is not the filling of a bucket but the lighting of a fire (1). Zulke momenten voelen net zoals wanneer je in een vliegtuig boven de wolken uitstijgt: alles lijkt licht en helder, en je weet dat de zon op de wereld schijnt, ja zelfs op Nederland. Je kunt je, hoog in de lucht, nauwelijks voorstellen hoe grijs en donker het daar is op de grond, onder die wolken. We waren allemaal geraakt door de wijsheid van de woorden en wisten zeker dat we het voortaan anders, beter, mooier zouden doen. We zouden gaan stralen, we zouden onze leerlingen laten vlammen. Alles zou anders worden.

De volgende dag waren we natuurlijk weer, net als altijd, emmers aan het vullen. Wat kun je anders, met drie parallelklassen achter elkaar, een dwingende methode en alle stof die nog behandeld moet voor de volgende toetsweek? Ook wij zijn meesters in het dubbeldenken. Als iemand ons een paar dagen later had gevraagd wat we hadden gedaan met ons enthousiasme van die studiedag, zouden we hebben gezegd: ‘Ooh, dát!’

Deze dingen zijn niet van vandaag of gisteren. Plutarchus schreef die woorden over de emmer en het vuur tweeduizend jaar geleden, en daar was ook toen vast aanleiding toe. Van generatie op generatie hebben wij ons gewend aan het gegeven dat schools leren gescheiden is van de rest van onze werkelijkheid. Er zijn natuurlijk ook altijd mensen geweest die deze scheiding niet accepteerden.

Ik wil hier de scheidslijn onderzoeken, de werelden aan beide zijden van de lijn, en de onderliggende motieven om te kiezen voor één ervan, of om niet te kiezen. Ik schrijf dit aan de hand van mijn eigen ontdekkingsreis door onderwijsland, die per ongeluk begon toen ik solliciteerde op een baan waarvan ik dacht dat ik hem nooit zou krijgen.

(ad 1) Meestal toegeschreven aan W. B. Yeats maar in elk geval ook van Plutarchus

Eerst wil ik ingaan op mijn eigen ervaringen als leerling en beginnend leraar, de aanvang van de ontdekkingsreis. Daarna volgt een schets van de landkaart van de twee werelden, en dan een beschrijving van de consequenties van keuzes die daarin gemaakt worden, zowel in mijn eigen ervaring als breder.

1. Mijn leraren (pdf)
‘Mijn leraar Grieks heeft een enorme indruk op mij achtergelaten, en heeft mij misschien wel het meest gevormd in mijn eigen leraarschap, jaren later. Hij had een schat aan kennis, maar daarnaast ook totale aandacht.’

2. Het begin van de zoektocht (pdf)
‘Uit die begindagen staat mij nog zo’n situatie bij die mij – en mijn leerlingen - in verwarring bracht. Het was me al een tijdje opgevallen hoe gewillig zij waren, terwijl me juist was verteld dat het zulke lastige kinderen waren. Ik kwam binnen in een van mijn relatief nieuwe klassen en zei dat ze hun boeken moesten pakken. Ze pakten allemaal meteen hun boeken. Ik vroeg ze waarom ze hun boeken pakten. “Omdat u dat zegt, natuurlijk.” Ik zei dat ik dat geen goede reden vond, en vroeg of ze niet een betere reden hadden, anders konden ze ze wel weer wegleggen. Een deel legde gehoorzaam de boeken weer weg, een deel aarzelde. Er volgde een verhelderend gesprek, dat tot de dag van vandaag nog niet is afgerond.’

3. De twee werelden: een eerste schets van de kaart (pdf)
‘Door de toegenomen politieke behoefte aan bemoeienis met het onderwijs en de toegenomen roep om verantwoording van alles, is in de laatste decennia de nadruk steeds meer komen te liggen op meetbare resultaten.Dit is een maatschappelijke ontwikkeling die zich natuurlijk niet beperkt tot het onderwijs, maar daar wel een dubbel kwalijke rol speelt omdat juist daar de nieuwe identiteit voor een groot deel wordt gevormd.’

4. De opdracht (pdf)
‘Pas na jaren begon ik het onderscheid te maken tussen leren voor een toets, een vorm van afsluiting eigenlijk, en leren om meer te kunnen, leren om te groeien. Een echte eyeopener kwam van mijn allerbeste leerling ooit. Zij haalde haar Vwodiploma met een 10 voor mijn vak, (dat was toen Engels), op alle onderdelen. De dag na haar diplomering ging ze voor een half jaar naar Australië, voor een backpacking trip. Het was nog voor het internettijdperk. Op dezelfde avond belde ze mij wanhopig op uit Bangkok:“Tamir, hoe zeg je maandverband in het Engels?” Op dat moment realiseerde ik mij hoe groot de kloof is tussen wat je leert voor toetsen en wat je leert voor de echte wereld, en hoe ik tekortschoot op dat laatste gebied.’

5. De verschuiving (pdf)
‘Wij kliederen met kennis. Er is een duidelijke overeenkomst tussen Olvarit en spelling. Als je ooit een peuter hebt gevoerd die niet wilde eten of hebt gezien hoe iemand dat deed, dan weet je het. Het gebeurt uit liefde en zorg, maar de weerstand van het kind is vaak zo groot, dat het niet altijd gebeurt met liefde en zorg. Er ontstaat irritatie, daarna strijd en rotzooi. Het eten komt overal terecht behalve in de mond: op de vloer, de tafel, de handen van de ouders, het slabbetje, de wangen en haren van het kind. Aan het eind van de veldslag ziet de eetplek eruit als een slagveld, en in feite is het dat ook. Meestal lijkt het alsof het kind gewonnen heeft.’

6. De leraar heeft het nakijken, de leerling houdt het voor gezien (pdf)
‘Rivaliteit maakt eenzaam, samenwerking niet. Rivaliteit, de continue aandacht voor “excellentie” in de nauwe zin, maakt dat mensen zichzelf en elkaar geweld aandoen, zo niet fysiek, dan toch mentaal. We kunnen een pestprotocol verplicht stellen, maar dat helpt niet. Sterker nog, het hoort precies bij het emotionele klimaat dat ook het pesten veroorzaakt. Het pesten zal blijven bestaan overal waar we onveilig gedrag belonen, en zelfs als norm stellen. We stellen “passend onderwijs” in, maar geven tegelijkertijd de leraren en de scholen noch de middelen, noch de ruimte om soepel om te gaan met verschillen, en feitelijk prikkels die juist in de andere richting leiden.’

7. Conclusie (pdf)
‘Liefdeloze opvoeding komt helaas maar al te vaak voor. Gelukkig beschouwen we dat als een afwijking, een exces. In extreme gevallen komt zelfs jeugdzorg eraan te pas. Maar van ons onderwijs accepteren wij geïnstitutionaliseerde liefdeloosheid als middel om dat wat ons het liefst is, over te dragen aan hen die ons het liefst zijn. Een cultuur die dat accepteert als norm wil ik niet overdragen. Na jaren van aanpassen, inschikken en compromissen sluiten, heb ik ontslag genomen als leraar. Het doet pijn maar het is onvermijdelijk als ik mijn hart volg.’

Download de hele pdf hier

Deel 2 volgt later. Hierin worden de twee werelden verder beschreven en worden de verschillende theorieën toegelicht.

"What we want is to see the child in pursuit of knowledge, and not knowledge in pursuit of the child." ~~ George Bernard Shaw

Met dank aan Henk van Dieten.

Tamir Herzberg begeleidt leerlingen, docenten en schoolleiders in het stellen van hun eigen vragen en het vinden van hun eigen, bij hen passende antwoorden. Vertrouwen en autonomie zijn hierbij belangrijke bouwstenen. Op zijn dertigste kwam hij uit de bouw in het onderwijs terecht, en vanaf de eerste dag heeft hij zich verbaasd. ‘Waarom doen wij wat we doen, en waarom doen leerlingen bijna altijd wat wij zeggen? Wat willen we eigenlijk dat zij leren, zelfstandigheid of volgzaamheid? Motivatie van leerling, van docent, van klassen, van teams, hoe werkt dat? Wat maakt dat zij dingen willen of niet willen? Wat drijft hen? Waarop drijven zij?’ Meer informatie vind je op zijn website