Sociaal-emotionele ontwikkeling en Krachtenspel

26 april 2021

'Krachtenspel biedt gereedschap voor sociaal-emotionele vorming en burgerschapsonderwijs en helpt jongeren zichzelf te ontdekken. Ze leren welke krachten in hun leven spelen en hoe die krachten hun drijfveer kunnen zijn, maar ook uit de hand kunnen lopen.' In dit interview, door Rikie van Blijswijk, gaat Mieke Vollenhoven, de initiatiefneemster van Krachtenspel, dieper in op de achtergronden ervan. 'Deze krachten en valkuilen leven in jou en mij, in groepen en in de samenleving.'

Er zal in het onderwijs altijd wel discussie blijven over de geldigheid van programma’s en methoden omdat, afhankelijk van de gebruiker en/of de beoordelaar, uiteenlopende criteria zullen worden aangelegd. Zo zullen leraren al gauw denken aan een aantrekkelijke inhoud en aan gebruiksvriendelijkheid. Maar bestuurders en wetenschappers zullen hoge eisen stellen aan gebleken effectiviteit.

Dat laatste zal zich zeker voordoen wanneer het gaat om programma’s of instrumenten als het gereedschap op Krachtenspel.nl, hier geïntroduceerd, die bedoelen sociaal-emotionele ontwikkeling te bevorderen. Omdat het in dit geval altijd om gevoelige onderwerpen gaat zullen leraren eens te meer zoeken naar common sense, naar wat begripsmatig en qua inhoud gemakkelijk herkenbaar is in de dagelijkse praktijk, waarmee ze dus vlot aan het werk denken te kunnen.

Wetenschappers die het eerst en vooral gaat om aangetoonde effectiviteit zullen hier geen genoegen mee nemen en met het programma een experiment aangaan en proberen te komen tot evidence. Deze praktijk heeft nogal eens tot gevolg dat het programma zich aan de toetsingsmethode moet aanpassen in plaats van andersom of dat waardevolle initiatieven afvallen.

In het geval van Krachtenspel hebben we met deze spanning te maken. Het spreekt sterk tot de common sense, maar het is de vraag of het instrument bijvoorbeeld vragen naar conceptvaliditeit bevredigend zal kunnen beantwoorden en of effectiviteit wel te meten zal zijn gezien de complexiteit van de handeling. Het houdt echter veel wijsheid in, is omvattend en speelt in de leraar-leerlinginteractie, de plaats waar de actie is.

We presenteren hier een interview met de bedenker en eerste ontwikkelaar van het instrument, Mieke Vollenhoven, als voorbeeld van een initiatief dat niet zo vatbaar lijkt voor wetenschappelijke toetsing, maar stevig gefundeerd is in praktische wijsheid en daarom heel waardevol kan zijn.

Sociaal-emotionele ontwikkeling
Mieke Vollenhoven verstaat sociaal-emotionele ontwikkeling als 'een dynamisch proces waarmee kinderen en jongeren de fundamentele levensvaardigheden verwerven, die hen helpen bij het ontwikkelen van een eigen identiteit, het opbouwen van relaties met anderen en het hanteren van verwachtingen van hun omgeving'. [1] Dat houdt bewustwording, ontwikkeling van het zelf en een realistisch en positief zelfbeeld in, maar ook het aangaan van relaties, het leren verplaatsen in en omgaan met anderen, het reflecteren op eigen gedrag, conflicthantering, weerbaarheid en het maken van eigen keuzes. 

Wie ben je?
Mieke Vollenhoven ontwikkelde het fundament voor Krachtenspel, waarmee jongeren zichzelf leren kennen. In het gesprek dat begint met de vraag over wie ze is en waar ze vandaan komt, blijkt haar familieachtergrond een krachtige inspiratiebron voor haar werk. 'Daarvoor ga ik terug naar mijn wortels,' begint Mieke. 'Aan de kant van mijn vader veel aandacht voor theologie, ethiek en filosofie. Aan de kant van mijn moeder veel aandacht voor onderwijs en gezondheid. Het zit in mijn opvoeding en misschien ook wel in mijn genen om mij verantwoordelijk te weten voor wat er om mij heen gebeurt en mijn talenten volop in te zetten voor de samenleving. Hard werken, goed je best doen en verantwoordelijkheid dragen voor de zwakkeren in de samenleving was belangrijk en gewoon.'

'Mijn grootvader van mijn moeders kant was kunstschilder en tekenleraar. Van hem heb ik wellicht het denken in beelden, de creativiteit, te danken. Als kind wilde ik mij al creatief uiten en iets betekenen voor een ander. Door de filosofie, de theologie en de kunsten kan ik op een levensbeschouwelijke en creatieve manier kijken naar mensen en culturen. Dat zijn de twee glazen van mijn bril om naar het leven te kijken. Ik heb een sterke behoefte om mijn denkbeelden toegankelijk te maken voor iedereen.'

'Ikzelf heb theologie gestudeerd in Brussel en ben afgestudeerd op het onderwerp ‘leerprocessen in de cultuur’. Later heb ik een opleiding gevolgd in professionele communicatie en een coachopleiding gedaan.'

Wat inspireerde jou tot het concept achter Krachtenspel?     
'De relatie tussen leerling en leraar is voor mij een levende relatie die aandacht vraagt. Leerling en leraar (student en hoogleraar) hebben geen vanzelfsprekende band. Ze leven in een andere wereld met een ander gevoel voor tijd. Jongeren hebben meer een intuïtie voor de toekomst en ouderen brengen ervaringen en inzichten uit het verleden. De kunst van het leren is om beiden te respecteren en een brug te slaan vanuit nieuwsgierigheid voor de eigenheid en talenten van de ander. Dat is niet nieuw. Augustinus had het er al over in Pourquoi des professeurs? Het is mijn overtuiging dat capaciteiten op sociaal-emotioneel gebied (in de zin van persoonlijke kwaliteiten of vermogens, red.) alleen ontwikkeld kunnen worden in relatie met anderen. Achter het laptopscherm en alleen op je kamer is het een worsteling. Het was daarom mijn droom om Krachtenspel te ontwikkelen voor jongeren in onderwijs, zorg en andere domeinen om beide generaties met elkaar in gesprek te laten zijn over hoe we met elkaar omgaan. Niet door te praten over de capaciteiten maar door in de praktijk te reflecteren op onze eigen houding. Daar zijn ook ervaringsgerichte oefeningen, (eigen)verhalen, beelden en spelsituaties voor nodig.'

Oefenen met Krachtenspel
Met dit gereedschap op Krachtenspel.nl leren jongeren zichzelf, de ander en de krachten in groepen beter kennen: hun geestkracht, kwaliteiten, krachten en grenzen op dit gebied. Door de oefeningen en spelsituaties kunnen ze zelfstandig en veilig oefenen. En ontwikkelen ze de nodige capaciteiten. Voorbeelden hiervan zijn: doorzettingsvermogen, creatief handelen, omgaan met verleiding en misleiding, (zelf)vertrouwen, het innemen van ruimte, het effectief grenzen stellen of het flexibel omgaan met verschillen. Ze ontdekken wat er speelt onder hun eigen gedrag, hun motieven: wat laten ze zien aan lichaamstaal? Welke gevoelens of overtuigingen hebben ze? Welke boodschappen en signalen geven ze (onbewust) af?  

De krachten waarover we spreken laten zich concreet zien in de houding van mensen. Sociaal-emotionele kwaliteiten kunnen sterk zijn, maar anderzijds ook verworden tot valkuilen. Dat gebeurt als ze over de top gaan. Het gaat om het bewust waarnemen van dat kritieke moment dat je niet meer constructief bent.   

Strijdgeest, Vechtjas en Aanvaller
Stel dat jouw sterke kant - moedig zijn - is. Deze kracht wordt gerepresenteerd door de Strijdgeest. Jouw kracht is het om te strijden. Jouw kwaliteiten zijn: de strijd aangaan, niet bang zijn, durven, confronteren, je plek innemen, er helemaal voor gaan, kwetsbare mensen of natuur beschermen. Je kunt als strijder echter ook doordraven. Dan word je een vechtjas of een aanvaller. Je gaat iedereen uitdagen, je wilt imponeren, je bent agressief en gebruikt wapens, je ontkent jouw pijn en gaat oordelen over wie bang is, wie een watje is en belandt zo in vijanddenken.

Zie hier hoe met Krachtenspel ‘gespeeld’ kan worden met deze en andere krachten. Op deze manier kun je een constructieve en destructieve houding bij jezelf ontdekken. Met het gereedschap van Krachtenspel krijgen jongeren, (gerekend vanaf een jaar of 15, en er is ook werkmateriaal voor kinderen) op inspirerende wijze inzicht in hun krachten.

Wat op het spel staat
De meesten jongeren ontwikkelen capaciteiten als vertrouwen (je kunnen hechten aan iemand), autonomie (besef van eigenwaarde) en initiatief (een beeld over waar je naar toe wilt) van jongs af aan (onbewust). Er zijn er echter ook die het contact ontberen, leven in isolement of in een context van gebroken relaties. Dan is het contact met professionele begeleiders, maar ook docenten en leeftijdsgenoten zeer behulpzaam om deze basis-capaciteiten alsnog te ontwikkelen. Deze basis is onmisbaar om mens te zijn, te leren, samen te werken en te presteren. Mieke benadrukt het belang om die basis met zorg en liefde te onderhouden en verder te ontwikkelen. 'De krachten en valkuilen van individuen zijn tevens de krachten en valkuilen in groepen en culturen. Het gaat ook om thema’s als discriminatie, agressie en manipulatie, versterkt door social media', zegt ze. 'We bewegen ons in het krachtenspel van de tijdgeest. Jongeren dienen hun eigen capaciteiten en geestkracht te ontwikkelen om niet meegesleurd te worden met allerlei stromingen en te leren voelen dat hun grens in het geding is.'

School als oefenruimte
Leraren met tact en inspirerende pedagogische leiders maken aandacht, tijd en ruimte vrij om te kunnen werken aan kwaliteiten en capaciteiten als zelfredzaamheid, zelfstandig denken, creatief denken, doorzetten of ondernemingszin. Het gaat om essenties van mens-zijn. School is een oefenruimte die aanraakt en uitdaagt. Daar horen duidelijke grenzen bij, zonder te veel betutteling of isolement. 'Het is lastig voor jongeren om zich voor te bereiden op hun toekomst als ze niet kunnen omgaan met sociaal-emotionele vragen', merkt Mieke op. 'Die zijn er altijd, zeker op die leeftijd en scholen lijken verlegen om hiermee om te gaan. Leraren hebben vragen over hoe dat te doen zonder te psychologiseren, te rationaliseren of te moraliseren. Hoe werk je met jongeren aan ongezonde patronen zoals verslaving en intimidatie, wat bied je als antwoord op nepnieuws? Hoe leer je hier je kwaliteiten en valkuilen kennen in een klimaat waarin verschillen sterker worden en ook in de politiek bij leiders de grenzen niet meer duidelijk zijn?'

Voorbereiding op de samenleving
Het gereedschap op Krachtenspel.nl is een hulpmiddel voor de leraren en (bege)leiders om te werken aan de nodige capaciteiten en competenties om jonge mensen voor te bereiden op de samenleving. In het gereedschap achter Krachtenspel.nl worden daarom zowel de krachten achter sociale problemen als typerende houdingen van mensen en groepen verhelderd. In het werkmateriaal (voor jong en oud) gaat het vooral om het herkennen en hanteren van die krachten in praktische situaties door verhalen, beelden, symbolen en oefeningen waaraan veel professionals uit de vriendenkring  hebben meegewerkt.

Mieke vervolgt: 'Het krachtenspel waarin we ons bewegen is een voortdurend leerproces waarin je je aan elkaar spiegelt: hoe je communiceert, hoe je je grenzen aangeeft, hoe je creatief handelt of zinvol onderneemt. Daarmee wordt sociaal-emotionele educatie vorm gegeven.'

Voor wie is het?
Op de website is het gereedschap te vinden. Compleet met de verhalen, spelsituaties, oefeningen, beelden en symbolen. Je kunt zelf kiezen bij welke werkwijze je je lekker voelt. Er komen spelkaarten aan die je in de hand kunt houden. Het materiaal is breed inzetbaar en beschikbaar voor interne begeleiders, docenten, vertrouwenspersonen en vrijwilligers zoals ouders. Het is vrij eenvoudig om met de krachten kennis te maken. Er staat ook een test op.   

Wat wordt met Krachtenspel bereikt?
Bewustwording en ontwikkeling van de constructieve krachten in jezelf, in anderen en groepen. Maar ook herkenning van het kritieke moment dat je houding (of die van anderen) over de top gaat en destructief kan worden. Het oefenen van het effectief hanteren van de krachten. En de krachten bundelen in groepen.

Op zoek naar meer informatie over het gereedschap op Krachtenspel.nl?
www.Krachtenspel.nl (open source, non-profit)
Auteurs: Mieke Vollenhoven met Jan Ausum en Dirk van der Spoel
In dit filmpje kun je in een paar minuten zien over welke krachten het gaat en wat ze doen met mensen, aldus de uitleg op de website.