Samen is een werkwoord

16 februari 2022

‘Als leraar doe ik wel individueel een belofte in lijn met onze pedagogische opdracht, maar in de schoolmissie verbind ik me tot samen met allen die daar werken en leren.’ Docent Rob H. Bekker is een fervent lezer, die met gemak vele boeken door elkaar leest. Maar al lezend ontstaan er ook dwarsverbanden, bijvoorbeeld als het gaat over “samen” en over “autonomie”. ‘Het gesprek over wat autonomie inhoudt, moet volgens de auteur blijvend worden gevoerd, met iedereen in de school. Dat was wat we ons op mijn school jaren geleden ook voornamen en wakker geprikt door Bert van Oers denk ik dat het een beetje aan het wegzakken is.’

Ik, als vast onderdeel van wij, lees altijd vele boeken door elkaar. Zoals anderen teveelziekijken. Door elkaar lezend (ik) verheldert de ene auteur voor mij vaak de onbelichte dode hoeken van de andere auteur. Naast Samen van Richard Sennett lees ik Een tijd voor empathie van Frans de Waal, waarin hij vooral voorbeelden van ‘samen’ uit de dierenwereld aanhaalt. Daarbij waarschuwt hij voor het in neoliberale kringen populaire ongebreideld overplanten van dierengedrag naar psychologische onderbouwing van menselijk egocentrisch gedrag. Darwin is met zijn ontdekking van ‘the survival of the fittest’ al snel valselijk geclaimd door een Engels filosoof die diens bedoeling verdraaide om de voorloper van de  concurrentie te promoten. Marktwerking is in de dierenwereld echter nergens terug te vinden. Wisten we al. Samenwerking, zoals ook Rutger Bregman meeliftend in zijn boek De meeste mensen deugen onderbouwt, is veel meer in de mensenwereld aanwezig dan in het straatje van bepaalde gekozen politici past. Het is voor mij een genoegen om bij De Waal te lezen hoe veel diersoorten ‘samen’, uiteraard zonder dat de dieren daar woorden voor hebben.

Vanuit Nivoz kwam er een boek op mijn werktafel: Ik is een meervoud.

Een van de hoofdstuktitels noodde direct tot lezen. De auteur, Bert van Oers, bundelt in zijn boek een aantal essays over ‘ontwikkelingsgericht onderwijs’. Dat bestaat blijkbaar echt, onderwijs dat zich bezighoudt met het ontwikkelen van jonge mensen in schoolverband. Ik houd het dan maar bij hoofdstuk 3, dat een onderwijs-pedagogische beschouwing op autonomie-ontwikkeling in het onderwijs wil zijn. Het hoofdstuk opent met een citaat van Feuerbach, waarin lezers mogelijk ook een gedicht van Deelder herkennen, waarin de dichter deze gedachte parafraseert: ‘De essentie van de mens vindt men slechts in de gemeenschap.’ Door wat Van Oers schrijft, bijvoorbeeld over onze oerdrang om contact te zoeken met anderen, begon ik me af te vragen of we op mijn school het belangrijkste waarover we reppen in onze missie ook wel op de rapporten, voor zolang die nog in gebruik blijven, laten terugkomen? Als we, schrijft Van Oers, niet enkel uit zijn op de culturele overleving van het individu, dan zouden we het (nieuwe?) mensbeeld van de sociale burger meer mogen expliciteren en centraal stellen. Zolang we autonomie als een persoonlijke kwaliteit blijven zien (en ik vermoed dat het individueel toetsen daar een onbewuste uitwerking van is) passend bij “een mensbeeld dat sterk gekenmerkt wordt door dominant-mannelijke waarden en dat geen tegenspraak duldt” zal de tijd van “een meerstemmig handelingsvermogen, waarin het private en het publieke (….) onlosmakelijk met elkaar verweven [zijn]” nog niet aanbreken.

Autonomie is volgens Van Oers polyfoon. Hiermee raakt hij aan een inzicht van de Britse musicus Brian Eno, kort samengevat: ooit begon de mensheid te spreken over ‘genius’, maar als we goed inzoomen zien we dat er sprake is van een rijke omgeving waarin een enkele persoon tot bloei komt en beroemd wordt.

De piramide-architect, Michelangelo, Rembrandt, Billie Holiday zijn onderdeel van een ‘scenius’. En even terug naar de werkvloer: als leraar doe ik wel individueel een belofte in lijn met onze pedagogische opdracht, maar in de schoolmissie verbind ik me tot samen met allen die daar werken en leren. Daarover schrijft Van Oers dat we de term ‘identiteit’ alleen maar mogen blijven gebruiken indien die altijd de noodzaak van de Ander omvat. ‘Het wordt dan het vermogen om het meervoudige ik te beheren, tot een eigen samenhangend verhaal te maken en als uitgangspunt te nemen voor handelen in een gegeven maatschappelijke context.’

Het gesprek over wat autonomie inhoudt, moet volgens de auteur blijvend worden gevoerd, met iedereen in de school. Dat was wat we ons op mijn school jaren geleden ook voornamen en wakker geprikt door Bert van Oers denk ik dat het een beetje aan het wegzakken is. Ik weet wat me te doen staat de komende tijd, wat we met iedereen weer meer kunnen gaan doen. Dank voor het bijschijnen op het mooie pad dat ons onderwijs is, emeritus-hoogleraar.  Ons onderwijs van de leerlingen samen.

Ja, de auteur werkt al 35 jaar op dezelfde school die sinds een paar jaar Ithaka internationale schakelklassen heet. Zijn motto is: we kunnen ook minder doen. Dat staat inmiddels in de schoolmissie ongeveer als: we begeleiden de leerlingen in hun rol als actor, als persoon die ertoe doet.

Rob H. Bekker is taaldocent aan Ithaka ISK in Utrecht.