Ruimte maken voor cultureel responsief lesgeven - Sabrina Alhanachi promoveerde erop

6 februari 2023

De kansenongelijkheid in het onderwijs groeit. Er zijn grote verschillen tussen leerlingen met en zonder migratieachtergrond. De mogelijkheden die een kind heeft worden onder andere bepaald door de culturele achtergrond, de sociaaleconomische achtergrond en de plek waar hij/zij is geboren. Voor haar proefschrift deed Sabrina Alhanachi gedegen onderzoek naar Cultureel Responsief Lesgeven (CRL), waarbij de achtergrond van de leerling niet als probleem, maar juist als bron wordt gezien voor het leren van de leerlingen.

Docenten die CRL hanteren, weten van de verschillen tussen culturen en hebben hoge verwachtingen van alle leerlingen. Hun missie is om vooroordelen over leerlingen met een migratieachtergrond te verminderen. Ze verstaan hun leerlingen goed en zijn bereid om de kennis en ervaringen die deze leerlingen  meebrengen positief te waarderen en in het curriculum te brengen. Deze leraren hebben de kennis om een brug te slaan tussen leerlingen met en zonder migratie achtergrond en op die manier van elkaar te kunnen leren.

Denkwijze, houding en vaardigheden ten aanzien van diversiteit aandachtig en kritisch onder de loep leggen: daartoe is niet elke leraar bereid, maar het is wel essentieel om cultureel responsief les te kunnen geven en daarmee de motivatie, de schoolprestaties en de kwaliteit van de relatie te verbeteren.

Sabrina heeft voor het eerst onderzocht hoe het staat met het CRL van Nederlandse docenten in het voortgezet onderwijs. Met haar proefschrift wil ze inzicht verkrijgen in de helpende en belemmerende factoren voor de professionalisering van CRL onder docenten. De vier onderzoeken in haar proefschrift zijn uitgevoerd in het Voortgezet Onderwijs. In dit artikel zetten we de resultaten van haar onderzoek in de schijnwerpers, vanuit de gedachte dat de kansengelijkheid daarmee verder gediend wordt.

Een warme en empathische relatie tussen docent en leerling
Zo’n relatie draagt bij aan betere schoolprestaties en betrokkenheid van elke leerling bij de school. Daarmee voelt de leerling zich thuis en op zijn gemak. Dat bevordert zijn motivatie en geeft de rust om te kunnen leren. Van cultureel responsief lesgevende docenten wordt ook interesse én waardering gevraagd voor de etnisch/culturele achtergrond van de leerling. Door die kennis en inzicht te gebruiken in de lessen voelt de leerling zich meer deel van de groep, herkent hij/zij zichzelf in het curriculum en bevordert dat de relatie tussen de docent en die leerling nog meer.

Relatie tussen docent en leerling en twee kernelementen van CRL
Sabrina benoemt twee kernelementen van CRL: het integreren van de culturele achtergrond van leerlingen in de lesinhoud (content integration) en de individuele thuiscontext van leerlingen in ogenschouw nemen (funds of knowledge). Ook onderzoekt zij met een vragenlijst of er verschillen zijn tussen hoe leerlingen met en zonder migratieachtergrond de docent ervaren. Voor een betere relatie tussen leerlingen en docenten, komt zij tot de conclusie dat het voor alle leerlingen (dus ook voor de leerlingen zonder een migratieachtergrond) van belang is dat docenten interesse tonen in en kennis hebben van kennisbronnen die zij van huis uit meenemen. Tegelijkertijd is dat een belangrijke eigenschap van CRL.

Helaas voelen veel docenten zich onvoldoende voorbereid om goed les te geven in cultureel diverse klassen. Sabrina heeft daartoe een professionaliseringsprogramma ontwikkeld, waarin docenten in professionele leergemeenschappen kunnen samenwerken met als doel vaardig te worden in CRL.

Bijdragen aan cultureel responsieve competenties
In haar proefschrift onderzoekt Sabrina op welke wijze de docenten in een professionele leergemeenschap (PLG) aan CRL werken en in welke mate dat bijdraagt aan hun cultureel responsieve competenties. Daaronder verstaat zij hun overtuigingen, houding, kennis en vaardigheden. Ook bekijkt ze de implementatie daarna van CRL in de praktijk. Dat onderzoek leert dat docenten die steun ervaren van hun teamleider/schoolleider bewuster naar CRL kijken. Ook leert dit onderzoek dat leraren weliswaar meer bewust werden van het belang van CRL, dat hun houding t.a.v. diversiteit veranderde, dat ze meer kennis opdeden over diverse culturen en meer vertrouwen kregen in hun competenties om CRL te implementeren, maar dat het desondanks een uitdaging bleek om CRL naar de lespraktijk te vertalen. Daarvoor hebben docenten behoefte aan meer handvatten, praktijkvoorbeelden en gewoon meer tijd.

Verschillen tussen scholen begrijpen en verklaren
Op basis van de bevindingen uit de PLG heeft Sabrina aanpassingen gedaan aan het professionaliseringsprogramma en dit op twee scholen uitgevoerd. Aan de docenten is gevraagd om aan de hand van een gedetailleerde docentenhandleiding en met de aanwezigheid van een deskundige te werken. Voor de ene school is de implementatie succesvol verlopen (A) en op de andere school verliep het moeizaam (B). Op de eerste school was er geen weerstand tegen CRL en werd de samenwerking over CRL tussen docenten positief ervaren, terwijl dat op school B niet zo was. Met behulp van literatuurstudie onderzocht Sabrina mechanismen die het implementatieproces van een professionaliseringsprogramma over CRL kunnen bevorderen. Het lijkt erop dat kenmerken van docenten, de leeractiviteiten en schoolkenmerken met elkaar samenhangen en mechanismen vormen die een rol spelen in het implementatieproces van een professionaliseringsprogramma over CRL.

In school B focussen zowel de school als de individuele docenten op de overeenkomsten tussen de diverse culturen en veel minder of helemaal niet op de verschillen. Ook lag in school B de nadruk vooral op het bevorderen van de motivatie van de leerlingen en niet op CRL. Het multicultureel perspectief verdween daardoor meer uit het zicht en werd eerder als een belemmering dan als een verrijking ervaren. Een derde positief mechanisme werd gevonden in de betrokkenheid van een teamleider. Een teamleider die samen met docenten in een PLG leert, lijkt ervoor te zorgen dat docenten het gevoel hebben dat CRL er toe doet en dat men ‘samen’ aan de uitdagingen in de school werkt.
Daarnaast bevorderen duidelijke managementrollen en verantwoordelijkheden met een heldere communicatie naar docenten en de leider van het professionaliseringsprogramma de implementatie van het programma.

De cultureel responsieve self-efficacy
Een hoge mate van cultureel responsieve self-efficacy (CRTSE) betekent dat docenten vertrouwen hebben in hun competenties om CRL toe te passen in de praktijk. Bij self-efficacy in het algemeen spelen verschillende factoren (zoals schoolklimaat, type leiderschap en onderwijservaring) een rol, waardoor docenten zich meer of minder competent voelen. Hoewel een hoge mate van CRTSE in een cultureel diverse klas nodig is, is er weinig onderzoek gedaan naar deze docenteneigenschap en de daaraan gerelateerde factoren. Uit het onderzoek van Sabrina hiernaar blijkt dat als de school zowel de verschillen als de overeenkomsten tussen de cultureel diverse leerlingen erkent en ze gewaardeerd worden, de docenten zich competenter voelen in het toepassen van CRL. Dit lijkt de beste combinatie te zijn om het vertrouwen van docenten in de eigen bekwaamheid van CRL te vergroten. Een tweede uitkomst was dat als docenten lesgeven in een klas waar de leerlingpopulatie zeer divers is, het gevoel van CRTSE hoger was. Ten slotte hebben leraren die zelf een migratieachtergrond hebben meer vertrouwen in hun vaardigheden om cultureel responsief les te geven. Docenten met langere onderwijservaring hebben niet noodzakelijk meer vertrouwen in hun competenties van CRL dan minder ervaren docenten.

Rikie van Blijswijk werkt als redacteur voor de stichting NIVOZ en is oprichter van de Leerschool.

Op donderdag 9 februari 2023 verdedigde Sabrina Alhanachi haar proefschrift getiteld: “Creating space for culturally responsive teaching: A multi-method study in Dutch secondary education” in de Senaatzaal van de Erasmus Universiteit (Woudestein Campus).

Heb je belangstelling voor het proefschrift “Ruimte maken voor cultureel responsief onderwijs”? Je kunt een mail sturen naar Sabrina Alhanachi, waarna je een exemplaar toegestuurd krijgt.