Mollenhauer-receptie in Nederland. In de jaren tachtig, ervoor én erna: ‘Ik ben schatplichtig aan deze Duitse pedagoog’

19 december 2017

‘Ik ben schatplichtig aan Mollenhauer. Hij heeft met Vergeten Samenhang laten zien hoe de pedagogiek terug in de pedagogiek kan worden gebracht,’ schrijft pedagoog Bas Levering in een terugblik op een masterclass die hij gaf bij NIVOZ.’ De hernieuwde aandacht voor Mollenhauer, en zijn betekenis juist in deze tijd, verbaast hem daarom niet.

Dit verhaal gaat niet alléén over Mollenhauer-receptie in de Nederlandse pedagogiek. De creatieve Duitse pedagoog heeft ook voor mij persoonlijk nog veel meer betekend dan ik mij al realiseerde voordat ik aan dit verhaal begon.

Mijn eerste baantje aan de Rijksuniversiteit Utrecht was een student-assistentschap onderwijskunde in 1971, maar onmiddellijk daarna ben ik definitief in de wijsgerige en historische pedagogiek terechtgekomen. Het werk van Mollenhauer leerde ik kennen via Tom Tak, van wie ik - in verband met de snel groeiende studenten aantallen - al snel de cursus Theoretische pedagogiek overnam. In die cursus was voor een stromingenbenadering gekozen. Tom Tak liet Mollenhauers Theorien zum Erziehungsprozess vertalen. Het verscheen onder de verwarrende titel Het kind en zijn kansen. Toen ik zelf in 1972 als wetenschappelijk medewerker de jaarcursus Theroetische pedagogiek mocht vormgeven, vond ik dat boek niet voldoen. Zelf hadden we inmiddels de relatie tussen wetenschapstheoretische standpunten en pedagogische probleemdefiniëringen veel scherper in beeld gebracht. In Utrecht wisten we nog heel lang de dominatie van de empirisch-analytische benadering te voorkomen. Ook in het onderwijs in de onderzoeksmethoden werden de studenten in het ‘driestromenland’ ingeleid.

Zelf raakte ik gaandeweg op de wetenschapstheoretische benadering van de pedagogiek uitgekeken. In het begin van de jaren tachtig werd ik door Ben Spiecker en Ton Beekman bij de redactie van de bundel Theoretisch pedagogiek betrokken. In de inleiding van het boek hebben we de stromingenbenadering als achterhaald gekwalificeerd in een poging om een wending naar ‘het object’ te forceren. Dat is maar ten dele gelukt. In 1984 kwamen Fons Beugelsdijk en Siebren Miedema met hun Pedagogiek in Meervoud en die bundel is landelijk meer dan twee decennia lang gezichtsbepalend geweest voor de inleiding in de pedagogiek aan Nederlandse universiteiten. Didactisch gezien bleef de stromingenbenadering van groot belang. Vandaag de dag is ook die verdwenen. Er is nu nog maar één wetenschapsopvatting overgebleven en daardoor is er aan universiteiten wat dat betreft sprake van een onvoorstelbaar gebrek aan reflectie.

Vertalen
In 1983 nam Siebren Miedema contact met mij op met het verzoek om te participeren in een project van twee pabo-docenten om een alternatief voor de eenzijdige empirisch-analytische onderwijskunde te ontwikkelen. De pedagogiek moest terug in de opleiding. We besloten om een echt alternatief te onwikkelen. We zouden er zes jaar over doen. En toen was daar Mollenhauer weer! Wouter Pols, één van de twee pabo-docenten, had het plan opgevat om Vergessene Zusammenhänge in het Nederlands te vertalen. In Leuven had ik Jan Masschelein, die begin jaren tachtig in Gòttingen bij Mollenhauer studeerde, wel eens over diens bijzondere nieuwe aanpak horen spreken, maar het is Wouter geweest die ervoor heeft gezorgd dat het boek de bron van inspiratie werd voor ons project. Dat geldt voor de narratieve analyse, voor het gebruik van ongebruikelijke bronnen van dagboeken tot schilderijen, voor de omwegen via de geschiedenis en de voor essayistische benadering. Mijn proefschrift uit 1988 Waarden in opvoeding en opvoedingswetenschap loopt ook al over van de invloed van Mollenhauer. De ondertitel Pleidooi voor een uitdagende pedagogiek is rechtstreeks aan hem ontleend.

In 1989 publiceerden Wouter, Siebren en ik Opvoeding zoals het is, waarin de narratieve benadering uitgangspunt was. Gaandeweg realiseerden we ons pas wat dat methodologisch betekende. In de nieuwe inleiding van de volledig herziende uitgave van 1995 lieten we zien dat de narratieve benadering superieur is aan andere wetenschappelijke benaderingen, omdat ze met de betrekking tot een vijftal voor de opvoeding zeer relevante kwesties niet lijdt aan de vooringenomenheid. Opvoeding zoals het is vraagt veel van de eigen inbreng van de docent. Het boek heeft niet de algemene ingang in de opleidingen gevonden die wij het toewensten. Wouter Pols heeft later wat dat betreft meer succes gehad met het boek Schoolpedagogiek dat hij samen met Joop Berding schreef.

Vanaf het verschijnen van de vertaling in 1986 heb ik Vergeten samenhang jarenlang in het onderwijs gebruikt, in mijn cursussen aan de Universiteit Utrecht tot en met mijn gastprofessoraat aan de Unversiteit Gent van 2009 tot 2011. Mollenhauer bracht de pedagogiek daadwerkelijk bij het object terug. Hij dacht uitgebreid over dezelfde basisthema’s na als de Utrechtse pedagoog Langeveld, die in 1945 met zijn Beknopte theoretische pedagogiek de moderne standaard in Nederland had gezet. Ook Mollenhauer analyseerde het opvoedingsproces, de opvoedingsrelatie, de opvoedbaarheid van het kind en het opvoedingsdoel. Maar Mollenhauers boek was een typisch jaren tachtig boek. De directe aanleiding werd gevormd door de kritiek van de anti-pedagogogiek en het postmodernisme van de jaren zeventig. Mollenhauer kwam ook met een nieuw thema: problemen rond identiteit. Die bestonden in de tijd van Langeveld nog niet.

Halverwege de jaren negentig, toen ik na een uitstapje naar het dagelijks openbaar bestuur weer aan de UU in de pedagogiek ging inleiden, heb ik bij Steven Sterk een hele oplage van Vergeten Samenhang voor mijn studenten kunnen opkopen. Als een boek het een jaar of tien goed doet is dat geen slechte score, maar blijkbaar was ik de enige geweest die het boek had gebruikt. Toen in 2014 een Engelse vertaling van Vergessene Zusammenhänge verscheen heb ik mij afgevraagd waarom men na dertig jaar zo’n boek als nog zou willen uitbrengen. Die vraag wordt beantwoord in het door Tone Saevi en mij geredigeerde themanummer van het tijdschrift Pedagogy & Practice. Zelf heb ik me in ‘Forgotten Connections. Thirty Years After’ gebogen over Mollenhauers uitdagende en risicovolle hermeneutiek. Een bijzondere ontdekking aangaande zijn interpretatie van geschilderde zelfportretten gaf daar alle aanleiding toe.

Bezoek aan Utrecht
Bij Mollenhauers bezoek aan Utrecht, in januari 1985, heb ik kort met hem over Vergessene Zusammenhänge gesproken. Klinisch pedagoog Rob Lubbers had hem naar de Utrechtse Uithof gehaald voor een bijdrage over pedagogisch hermeneutiek. Vanaf 1986 heb ik studenten proberen warm te maken voor Mollenhauers narratieve benadering. De kunst van het interpreteren, die door die benadering wordt verondersteld, vraagt jarenlange oefening. Het is al een hele kunst om je met de interpretatie van een auteur mee te laten voeren onder opschorting van kritiek of eigen interpretaties. Maar andere interpretaties zijn en blijven altijd mogelijk.

Ik schrijf nog altijd pedagogische recensies waarin ik, in de geest van Mollenhauer, romans en interviewbundels als volwaardige bronnen analyseer. Ook voor de essays die als ingezonden stukken in dagbladen verschijnen en voor de korte essays die op het PIP-blog  worden gepubliceerd, ben ik schatplichtig aan Klaus Mollenhauer. Hij heeft met Vergeten Samenhang  laten zien hoe de pedagogiek terug in de pedagogiek kan worden gebracht. Dat die eruit verdwenen is, heb ik eerder elders laten zien.

Bas Levering is hoofdredacteur van PIP (Pedagogiek in Praktijk) en tot 2012 lector algemene pedagogiek bij Fontys en als docent-onderzoeker verbonden aan de Universiteit Utrecht.

Literatuur:

• Levering, B. (1987). Vergessenzusammenhänge; Über Kultur und Erziehung (The Forgotten Relation; About Culture and Eucation) by Klaus Mollenhauer, München: Juventa Verlag, 1983). Phenomenology and Pedagogy, 3, 271-273. https://journals.library.ualberta.ca/pandp/index.php/pandp/article/view/15060/11881


• Levering, B. (2012). De ontwikkelingspsycholoog en de pedagoog, of Hoe de pedagogiek uit de pedagogiek verdween. In Wubbels, Th. e. a. (red.) Du choc des opinions jaillit la lumière.. Liber Amicorum Willem Koops. Amsterdam: SWP, 145-154.


• Levering, B. (2014). Mollenhauer’s hermeneutics: Tempting and risky. In ‘Forgotten Connections’ Thirty Years After. Phenomenology & Practice (Special Issue), Vol 8, no. 2, 55-61. Zie: https://journals.library.ualberta.ca/pandpr/index.php/pandpr/issue/view/1636


 

Klaus Mollenhauer & Forgotten Connections from Norm Friesen on Vimeo.