Grondwet en schoolklimaat

6 november 2023

Opmerkelijk genoeg wordt in gesprekken over schoolconcepten, pedagogisch klimaat in school of bij pedagogische dilemma’s en conflicten met leerlingen en hun ouders zelden of nooit verwezen naar onze Nederlandse grondwet, merkt emeritus hoogleraar orthopedagogiek Luc Stevens op. Hij houdt een pleidooi voor een (meer centrale) plek voor de grondwet in ons onderwijs.

Scholen schrijven als ze hun missie formuleren dat er respect betoont zal worden voor de individualiteit van elke leerling, maar wat dat betekent hangt toch meestal af van de mening en de gevoelens van de individuele leraar. Het hangt een beetje in de lucht wat respect voor leerlingen inhoudt, er is, behalve in scholen en opleidingen van een duidelijke godsdienstige signatuur en praktijk, geen bindende en ook heldere bron waarop alle bij de school betrokkenen zich kunnen beroepen.

Dat onze grondwet dat kan zijn heeft eigenlijk nooit geleefd in onze onderwijswereld, terwijl het een ondubbelzinnig houvast biedt voor de formulering van de pedagogische opdracht van onderwijs en de kwaliteit van de relaties in de onderwijspraktijk. Maar dat niet alleen: de grondwet laat ook weten waar leerlingen en ouders recht op hebben: dat zij nooit worden afgewezen of uitgezonderd. Dat betekent dat onderwijs als systeem en praktijk geen verliezers zal maken.

Dat laatste: geen leerling of student de ervaring van een verliezer meegeven is van wezenlijk belang voor onderwijs in zijn functie als mede behoeder van onze liberale rechtstaat. Daar komt de selectiefunctie van onderwijs, zoals door Tweede Kamer en overheden nog steeds gewenst, fundamenteel ter discussie. Deze functie is nooit in overeenstemming te brengen met wat artikel 1 van onze grondwet gebiedt: geen onderscheid in behandeling in gelijke situaties. Ook de UN verklaringen van de rechten van de mens en de rechten van het kind verzetten zich expliciet tegen uitsluiting.

Geen verliezers dus. Daar komen ook woede en verzet op, waar handige gebruik van wordt gemaakt door populistische retoriek waarin wie afgewezen is, waarin verliezers zich gehoord voelen. De geschiedenis van het fascisme in Europa leert wat daarvan komt. 

Ik schrijf dit, aangevuld met een paar links, omdat onze grondwet deze maand november 175 jaar bestaat na een eerste formulering in de Bataafse republiek. Maar dat niet alleen, het is ook om een perspectief en tegelijk een opdracht te bieden in een tijd die wij in onze biografieën niet kennen, een tijd van grote (geo)politieke en maatschappelijke spanningen en grote verschillen in welvaart en welbevinden in eigen land. Ervaringen van verlies, niet gehoord of uitgesloten worden zullen zich onvermijdelijk ook in school uiten. Te vaak wordt gehoord dat onderwijs dat niet compenseren kan. Nee, natuurlijk niet, maar ze hoeft er ook niet aan mee te werken.

Luc Stevens is emeritus hoogleraar orthopedagogiek en oprichter van NIVOZ.

Hier volgen enkele links voor diegenen die zich nader willen informeren om de actualiteit van onze grondwet te delen met hun leerlingen of studenten:

• Verslag Onderwijsavond Bas de Gaay Fortman: ‘De liberale rechtsstaat, een pedagogische opgave’
• Bas en Olivier de Gaay Fortman: De grondwetwijzer, Prometheus, Amsterdam - www.degrondwetwijzer.nl
• www.denederlandsegrondwet.nl