Podcast met Jelle Ris over onderbreken, vertragen en ondersteunen: 'Wat er in het hoofd van de leerling gebeurt, dat kan een leraar nooit bepalen.'

18 februari 2022

Jelle Ris is te gast in de podcast Onderwijs leiden met hart en ziel van Taco Visser. Aanleiding vormt het boek Wereldgericht onderwijzen: Biesta in de praktijk waarvan Jelle co-auteur is en waarin de pedagogische handelingsperspectieven 'onderbreken, vertragen en ondersteunen' tot leven worden gewekt. In de gerichtheid op de wereld komt volgens Jelle - docent en onderzoeker tegelijk - immers ook de pedagogiek en de didactiek samen. 'De ware pedagoog begint bij de waartoe vraag, vervolgens de wat-vraag en dan komt ook de didactiek erbij: hoe ga ik dit doen?’

Jelle ademt pedagogiek: 'Ik lees ’s avonds voor het slapen gaan graag pedagogiek.' Hij toont zijn theoretische interesse en praktische betrokkenheid in een combinatie van werkzaamheden als onderzoeker bij NIVOZ, docent beeldende vorming aan de pabo van de Thomas More Hogeschool en docent pedagogiek aan de lerarenopleiding van de Willem de Kooning Academie.  Zijn persoonlijke ontwikkeling beziet hij ook door een pedagogische bril. 'Ik ben drie keer flink onderbroken geweest.' Met Taco spreekt hij in deze podcast over verschillende ervaringen in zijn leven, die pijnlijk waren, maar ook een kracht in hemzelf aanboorden om zijn eigen pad te bewandelen.

Afgestudeerd aan de kunstacademie, maakte Jelle aanvankelijk maatschappijkritische kunst, maar voelde hij zich tegelijkertijd niet echt betrokken bij de maatschappij. 'Ik wilde de wereld aan den lijve ondervinden.' Hij stuurde open sollicitaties naar scholen voor voortgezet speciaal onderwijs en bleef 16 jaar werken op een ZMLK school in Rotterdam. 'Het is zwaar werk, maar de kinderen zijn geweldig. Je wordt zo vaak geconfronteerd met een blik op de wereld die zo verrassend is, dat was echt een feest.' Tegelijkertijd worstelde hij met het steeds sterker leerlijn-gestuurde onderwijs. De vele doelen die afgevinkt moesten worden, pasten alleen in een onmogelijk aantal lesuren, rekende hij zijn leidinggevenden eens voor. Uiteindelijk brak dit hem op.

Jelle ging onderwijswetenschappen studeren en vond de taal voor het pedagogische dat hij intuïtief al deed, o.a. bij NIVOZ. 'Na een jaar thuiszitten heb ik niet de "stoute schoenen", maar de "schoenen met zelfcompassie" aangetrokken en gevraagd of ik stage kon lopen.' Maartje Janssens en Bram Eidhof waren net gestart met een boekproject, waar Jelle bij kon aanhaken. Zodoende werd hij medeauteur van Wereldgericht onderwijzen: Biesta in de praktijk.

In het boek staan twee drieslagen uit het werk van Gert Biesta centraal: de meer abstracte doeldomeinen kwalificatie, socialisatie en subjectificatie en de handelingsperspectieven onderbreken, vertragen en ondersteunen. Het boek is nadrukkelijk niet bedoeld als handboek 'hoe je Biesta moet doen’. Na een uitleg van de begrippen onderzoeken de auteurs samen met gesprekspartners uit po, vo en hbo hoe deze pedagogische perspectieven al zichtbaar worden in de praktijk. 'Dan vertelden wij bijvoorbeeld hoe we onderbreking zien en vroegen: zijn er situaties die je hieraan doen denken? Het waren heel enthousiaste gesprekken. Dan hoorden we achteraf dat ze nog een week aan het napraten waren.'

Wie alles wil weten over de drieslagen van Biesta en hoe een en ander zichtbaar kan worden, leest natuurlijk het boek en wordt door Taco ook verwezen naar zijn eerdere podcast met Gert Biesta zelf.

Het moeilijke midden

In deze podcast gaan Taco en Jelle vooral in op de pedagogisch-didactische praktijk. Wat kun je als leraar inbrengen en laten gebeuren? Subjectificatie gaat er o.a. om dat een kind leert wat het kan doen met de eigen vrijheid en hoe het daarin steeds "het moeilijke midden" kan vinden. Dat midden ligt ergens tussen aan jezelf voorbij gaan of dingen niet aangaan, en de wereld tekort doen of anderen domineren. 'Je moet altijd in dialoog blijven met je omgeving.'

Subjectificatie gaat er o.a. om dat een kind leert wat het kan doen met de eigen vrijheid en hoe het daarin steeds "het moeilijke midden" kan vinden.''

De leraar kan daaraan bijdragen door het denken en handelen van de leerlingen te onderbreken. 'Plat gezegd de bubbel laten barsten, zodat er een grotere bubbel kan ontstaan.' Dat kan ongemakkelijk zijn en de leerling heeft vervolgens tijd en ruimte (vertraging) nodig om zich tot de nieuwe situatie of inzichten te verhouden. De ondersteuning om dat "uit te houden" kan iemand zowel in zichzelf als de omgeving vinden. De leraar kan signaleren wat het kind nodig heeft om weer zelfstandig ‘in het midden’ te komen staan.

De taal die Jelle zich inmiddels helemaal heeft eigen gemaakt, is niet voor iedereen begrijpelijk, kan Taco zich voorstellen. Wat is dat midden nu precies en wat wordt bedoeld met wereldgericht onderwijs? Samen komen ze uit op een heen en weer gaan tussen jezelf en de wereld. De leraar wijst een kind op de wereld, met passie, enthousiasme of dwingende voorbeelden. Als dat aankomt bij een leerling, is het uiteindelijk de wereld die - via de leraar - maakt dat een leerling voelt: ik heb hier iets te doen. 'Wat er in het hoofd van de leerling gebeurt, dat kan een leraar nooit bepalen.'

In die gerichtheid op de wereld, komt ook de pedagogiek en de didactiek samen. Taco en Jelle constateren dat dit vaak uit elkaar getrokken wordt, alsof pedagogiek alleen gaat over relaties, of een goede sfeer in de klas, en didactiek alleen over lesgeven. Terwijl, stelt Jelle, 'de ware pedagoog begint bij de waartoe vraag, vervolgens de wat-vraag en dan komt de didactiek kijken bij ‘hoe ga ik dit doen?' Daarbij kun je heel goed subjectiverend bezig zijn via de vakdidactiek, door leerlingen op allerlei aspecten van de wereld te wijzen en hen daarop te laten reflecteren.

Vol verwondering instappen

De kunst is daarbij de balans te vinden tussen goed voorbereid onderwijs met een uitnodigend curriculum, en de ruimte voor onverwachte gebeurtenissen en samen het diepe inspringen. Als je alles al hebt uitgedacht, waar blijft dan je eigen verwondering als leraar? Jelle geeft een mooi voorbeeld van een docent op een OGO-school (ontwikkelingsgericht onderwijs) die met de kinderen dijken ging bouwen en zelf ook niet wist waar het schip zou stranden, met overstromingen én mooie leerervaringen tot gevolg.

Jelle spreekt in dit verband ook van het zelf ‘instappen’ van de leraar. 'Je bent ook iemand, als mens en als professional.' Dat heeft ook te maken met de betrokkenheid bij de wereld, die Jelle in zijn jongere jaren miste. Taco brengt het begrip verantwoordelijkheid in en daarin herkent Jelle zich ook. 'Wat deze tijd vraagt is dat je in de vrijheid die je hebt verantwoordelijkheid leert nemen. Maar je moet wel zien dat je die vrijheid hebt.'

Wat deze tijd vraagt is dat je in de vrijheid die je hebt verantwoordelijkheid leert nemen. Maar je moet wel zien dat je die vrijheid hebt.''

Jelle pleit in deze podcast dan ook voor het aanwakkeren van onafhankelijk denken. Door te lezen, reflectief te blijven, steeds nieuwe perspectieven te verkennen en te verbinden aan je praktijk. Zoals Taco met zijn podcast ook vanuit verschillende bronnen een open blik op goed onderwijs wil bevorderen. 'Hoe kan je verwachten dat leraren een andere taal gaan gebruiken als ze zo zijn opgevoed in het denken in opbrengsten?' stelt Jelle.

Voor zijn vervolgonderzoek bij NIVOZ, probeert Jelle weer een nieuwe taal te vinden. Hij praat met leraren over hun "gouden momenten". Wat gebeurt er dan en waarom doet dit ertoe? 'We willen nu het jargon thuislaten.'

Tekst: Leone de Voogd

Meer over Wereldgericht onderwijzen en Biesta in de praktijk, klik hier