Kunnen we ontsnappen aan prestatiepijn?

10 april 2017

Binnenkort verschijnt Prestatiepijn, een boek van Fransiscus Kusters en Alderik Visser over de druk om te presteren. Samen schrijven zij nu een blog over het effect hiervan op leerlingen. Zij ontdekten: ‘Prestatiepijn zien de meesten als een mentale én fysieke pijn die ze ervaren als gevolg van een enorme druk om een bepaalde prestatie te leveren. Een pijn die ongewenst is.’ Aan de hand van een tekening van twee meisjes, Lotte en Julia, wordt het begrip Prestatiepijn ontleed.

‘Tempus fugit’, staat bovenaan de tekening. Twee leerlingen hebben een luchtballon geschetst om hun idee bij prestatiepijn te laten zien. De ballon is een grote klok. De tijd die voortdurend blijft lopen en letterlijk vliegt. Een prachtige illustratie van de woorden van de Romeinse dichter Vergilius die in het vers Georgica schreef: Sed fugit interea, fugit irreparabile tempus. Vrij vertaald: ‘maar het slaat op de vlucht ondertussen: onherstelbaar tijd ontvlucht.’ Lotte en Julia uiten hiermee hun bezorgdheid: ze hebben beperkt de tijd en hoe weten ze nu of ze deze niet verbruiken door iets wat weinig belang op dat moment kan hebben?

Aan de mand van de ballon hangen ‘objecten’ – een wiskundeboek, een gitaar, een tennisracket en een jongeman. Er staat een meisje in de mand. De kunst is, zo leggen beide dames aan mij uit, om niet te zwaar te zijn. Dan zul je namelijk neerstorten met de ballon. Daarom moet het meisje goed nadenken over het gewicht van de verschillende objecten en of ze werkelijk de moeite waard zijn. Het probleem is: hoe maakt ze die keuze? Ook, zo maken Lotte & Julia duidelijk, omdat er zoveel van ze wordt verwacht. Op school, buiten school. In sociaal opzicht. Van de vervolgstudie en het werkzame leven daarna. De mand is al snel te zwaar. Zowel het gewicht als het maken van keuzes staat gelijk aan prestatiepijn. Voor beide dames is de vraag wat prestatiepijn is dan ook niet zo ingewikkeld. Hun vraag is vooral: hoe kunnen we het oplossen? Of, anders gezegd, ‘kunnen we ontsnappen aan prestatiepijn?’

Herkenning en verwondering
De luchtballon is een van de vele mooie creatieve uitdrukkingen van ons onderzoek naar ‘prestatiepijn’. Samen met dertig leerlingen is Fransiscus Kusters hier tijdens de Nationale Filosofie Olympiade (NFO) op de Internationale School voor Wijsbegeerte mee aan de slag gegaan. Leerlingen hebben twee uur geleden hun essay afgerond. Aan de hand van filosofische citaten hebben ze een poging gedaan om een aantrekkelijk, analytisch sterk en origineel filosofisch idee te ontwikkelen. Hoewel dat niet goed samengaat met tijdsdruk kregen ze hier drie uur de tijd voor. Daarmee doen ze een poging om de NFO te winnen en vervolgens ook mee te mogen doen aan de International Philosophy Olympiad (IPO). Prestatiepijn in de praktijk?

In onze, vrijblijvende, workshop heb ik het begrip ‘prestatiepijn’ bij ze geïntroduceerd. Ik heb het begrip nog nauwelijks uitgesproken, of leerlingen herkennen zich er al in. Ze hebben allemaal beelden, ervaringen en ideeën. Er komen verhalen los. Ik vroeg ze om in een groep van drie mensen dit uit te werken. Op papier. Als tekening. Of op een andere manier. Wat er vervolgens gebeurde? Dertig leerlingen die op hun vrije zaterdagmiddag enthousiast aan de slag gingen. Vol verwondering aanschouwde ik het onderzoek, voerde gesprekken en eindigden we met inzichten over prestatiepijn. Deze filosofen legden deze middag prestatiepijn helemaal bloot. Of deden daar in in ieder geval een poging toe.

Pijnlijke associaties
We begonnen de workshop met bewegingsoefeningen en meditatie. Een zucht van verlichting gaat door de zaal. Even niets. Ontspannen. De geest tot rust brengen. ‘Als je troebel water met rust laat, wordt het vanzelf helder,’ zei de Chinees filosoof Lao-Tse. Als we helder willen krijgen wat prestatiepijn is en betekent voor ons, dan is deze rust zeer welkom. Als ik na onze meditatie vraag naar eerste associaties met het begrip ‘prestatiepijn’ wordt één ding heel helder: ze zijn vooral pijnlijk – ‘Wanhoop’, ‘Verwachting’, ‘Stress’. ‘Even niet!’ zo lijkt de eensgezinde boodschap. Of ‘Laat me!’ Een groepje zal later een tekening maken van een meisje dat met beide handen naar haar hoofd grijpt. Ze kijkt naar beneden. Ogen dichtgeknepen. Fronsend. Letterlijk en figuurlijk zit ze met de handen in het haar. Wat moet ze? Ze weet het niet. Deze radeloosheid komt terug bij veel leerlingen. Prestatiepijn zien de meesten als een mentale én fysieke pijn die ze ervaren als gevolg van een enorme druk om een bepaalde prestatie te leveren. Een pijn die ongewenst is.

De associaties hebben we verder onderzocht. Levert prestatiepijn alleen maar narigheid op? Laten onze associaties een bepaalde waarheid zien? Wat zijn de wortels, of oorzaken, van deze pijn? Kunnen we dit oplossen? Moeten we dat zelf doen? Kan presteren niet ook plezier opleveren? Is het mogelijk en wenselijk om aan prestatiepijn te ontsnappen? Hoe hiermee om te gaan?

In ons boek zullen deze vragen met de ervaringen & ideeën van deze leerlingen verder onderzocht en uitgewerkt worden… in de onderstaande video alvast een indruk van wat er nog komen gaat…



Nawoord van de auteurs
Prestatiepijn; dit nieuwe woord spreekt in onze samenleving direct tot het hart en de verbeelding. Het is de pijn die zich laat kennen als we moeite doen om iets (bijzonders) te presteren, maar tegelijkertijd ook als het leed van het niet kunnen voldoen aan de overspannen verwachtingen die we van onszelf en van elkaar hebben. Wat is de rol en betekenis van die prestatiepijn in ons leven? Wat zijn gevolgen hiervan in de opvoeding en het onderwijs? Hoe kunnen we ons hiervan bevrijden? Over die vragen zijn we het afgelopen anderhalf jaar met veel mensen in gesprek gegaan - van jongeren tot wetenschappers, kunstenaars en opiniemakers. Op basis hiervan stelden we de filosofische bundel 'Prestatiepijn: opvoeding & onderwijs voor een ontspannen samenleving' samen. Aan het woord komen hierin Paul Verhaeghe, Lynne Wolbert, Sir Anthony Seldon, Jan Masschelein, Anne Speckens, Lisette Thooft, Jacqueline Boerefijn en vele anderen. Wat ons betreft stopt het daarmee niet, maar is het een nieuw begin: om nu met u in gesprek in te gaan - als ouder, schoolleider, docent, beleidsmaker of opa/oma die bezorgd is om haar kinderen. Hoe kunnen we ons bevrijden van prestatiepijn, voor een ontspannen samenleving?) 

 Op 18 april verschijnt het boek Prestatiepijn bij Uitgeverij Phronese. Op het NIVOZ Forum verschijnt dan ook een interview met de twee auteurs.


Fransiscus Kusters is docent, mentor & trainer en essayist.

Alderik Visser is historicus en historisch pedagoog. Hij werkt als leerplanontwikkelaar bij SLO en schrijft op eigen titel over onderwijs en aanverwante zaken.