Van plezier op school en in leren, naar het verdienen van een muntje

12 mei 2017

Beloningssystemen zijn een vrij gebruikelijke manier om in de opvoeding of in het onderwijs bepaald gedrag te stimuleren. Als dat het gewenste gedrag oplevert, is er toch niks mis mee zou je denken. Hiranthi Herlaar legt hier uit waarom het voor de lange termijn en de onderlingen verhoudingen tussen kinderen niet bevordelijk is. 

‘We kunnen op school nu muntjes verdienen. Als je vijf muntjes verdiend hebt, dan krijg je een kaartje. Juf leest dan dat kaartje voor en daar staat dan bijvoorbeeld op dat je als eerste mag kiezen in welke hoek je mag spelen. Dan heb je echt geluk zeg!’

Dat waren de woorden van mijn 6-jarige tijdens het avondeten. Waarna volgde dat hij heel erg zijn best had gedaan om ook een muntje te verdienen, maar die nog niet had gekregen. Een vriendje van hem had blijkbaar ook nog geen muntje gehad en daarna volgde een lijst met kindjes die wel een muntje hadden ‘verdiend’. Muntjes sparen om een privilege te verdienen, voor kinderen van 4 tot 6 jaar.

Collega Gabriëlle schreef al eens over SWPBS. Net als haar (en vele anderen) ben ik er geen fan van. Maar het werd wel ingevoerd op de school van mijn zoon. Het was aankijken hoe het ging, tot ik aan de eettafel dus over het spaarsysteem hoorde.

Intrinsiek versus extrinsiek

Dr. Skinner experimenteerde vorige eeuw al met ratten: zet een beloning in en de rat doet wat je wil, zoals je het wil. Bij dieren wordt het ook wel conditioneren genoemd. Bij mensen spreken we liever over motiveren; conditioneren klinkt misschien te eng. Het doet teveel aan manipuleren denken. Hoezeer we dat woord ook willen negeren, dat is wel wat het is: beloningen zijn een manier om een ander (proberen te) manipuleren om te doen wat jij wil.

We hebben allemaal onze interne beloningsstructuur, ook wel onze intrinsieke motivatie genoemd. Het je goed voelen omdat je iemand hebt geholpen (zonder er iets voor terug te verwachten), dat is een interne beloning / intrinsieke motivator. En omdat dit goed voelt, willen we dat graag vaker doen.

De tegenhanger hiervan is de externe beloningsstructuur, ofwel de extrinsieke motivatie. Door een externe beloning te hangen aan iets, is de verwachting dat voor die beloning gekozen wordt en dat dit in de toekomst ook zo zal gaan. Of, zoals bij bepaalde opvoedprogramma’s, de verwachting dat die externe motivator omslaat in een interne motivator.

De gedachtegang achter de externe beloning snap ik ergens wel: de extrinsieke beloning geeft immers ook een goed gevoel. Dat goede gevoel zou – volgens de gedachtegang – vanzelf omslaan tot een intrinsieke motivatie: het doen omdat het fijn is / goed voelt. In die gedachtegang wordt echter iets heel belangrijks vergeten: het eerdere eindresultaat (of dat nu iemand helpen of iets nieuws leren is) wordt overschreven door een nieuw eindresultaat, het krijgen van die beloning. Het fijne gevoel wordt gereduceerd tot bijzaak.

Beloning en rivaliteit

Zoals mijn zoon vanavond zei: ‘Ik heb heel erg mijn best gedaan om een muntje te verdienen, maar het is me niet gelukt.’ Van plezier op school, plezier in leren, naar het verdienen van een muntje om zo voor een kaartje te kunnen sparen. En dat in slechts twee dagen. Stel je eens voor hoezeer dat zichzelf manifesteert wanneer kinderen hier jaar in, jaar uit mee worden geconfronteerd worden.

Een dergelijke beloningsstructuur leert ook rivaliteit aan. Tot op zekere hoogte kan dit bij volwassenen vruchtbaar zijn, omdat zij over een vermogen tot relativeren beschikken. Kinderen (en zeker kleuters) hebben dat echter nog niet. Het niet verdienen van een muntje zullen ze aan hun eigen vermogen koppelen (‘Ik kan ook niks’), of juist zien als reden waarom een ander kind de vijand is (‘Ik deed precies hetzelfde, maar kreeg geen muntje: kindje X is stom’).

Een beloningsstructuur leert kinderen dus vooral rivaliteit. Daarnaast worden leuke taken eerder stom, omdat er een beloning aan gekoppeld zit: waarom zou die beloning anders nodig zijn? Het geeft bovendien de schijn dat alleen hard werken / goed je best doen (lees: doen wat er van je gevraagd wordt) ervoor zorgt dat je verder komt in het leven. Alsof het leven maakbaar is, je volledige controle hebt over ieder aspect van je leven. Hoezeer we dat ook willen: het kan niet. En die les toch blijven leren aan onze kinderen helpt ze geen stap verder in de echte wereld.

Hiranthi Herlaar is mede-oprichter van ouderplatform KROOST en schrijft daarnaast op de websites Liefdevol Opgroeien en Montessori Thuis.