Van onderwijs op afstand naar onderwijs in nabijheid

10 juni 2020

'Na ruim twee maanden online werken wordt het voor mij steeds duidelijker. Dit is niet mijn baan', schrijft Marieke van Ierschot, docente (kleuter)pedagogiek. Na de vele voordelen van afstandsonderwijs die de afgelopen tijd gesignaleerd zijn, worden naarmate de tijd verstrijkt, ook de nadelen zichtbaar voor veel mensen. Van Ierschot legt uit waarom 'live' contact cruciaal is voor haar. 'Waar mijn hoofd na een dag online werken vol zit, blijft mijn hart onvervuld.' 

Wat leert deze coronatijd ons leraren en docenten over onderwijs dat ertoe doet? Die vraag houdt mij bezig als ik mijzelf zie werken, pratend tegen het groene lampje, vier studenten in beeld, de rest uit beeld. De urgentie van de vraag ervaar ik als ik met mijn collega’s in volle vaart op zoek ben naar noodoplossingen voor onderwijs op afstand, want hoe mooi alle online programma’s zijn, het knaagt; ‘echt’ onderwijs is het niet.   

Op het journaal hoor ik de nieuwslezer praten over de inhaalslag die nodig is om leerstofachterstanden ‘weg te werken’. Mijn onderwijshart knijpt samen. Er is een inhaalslag nodig op een ander, veel belangrijker terrein, zeker nu! Het terrein van persoonlijk contact, waar leraar en leerling en docent en student elkaar persoonlijk ontmoeten, opnieuw ontdekken. In nabijheid, offline, met een vervuld hart.  

Na ruim twee maanden online werken wordt het voor mij steeds duidelijker. Dit is niet mijn baan. Waar ik wekenlang ingelogd lijk en met goede moed achter het scherm met collega’s en studenten in gesprek ben, begint het binnenin enorm te knagen. Ik ben het zat en ik wil offline. Geen scherm meer, geen geklets tegen een apparaat, geen meeting zus en meeting zo, weg ermee.  

Ik kan mij er niet meer aan verbinden. Alles in mij roept om offline te gaan, om naar buiten te gaan, de lente te ruiken, de wind te voelen. Alles in mij vraagt om uitgelogd zijn en in te dalen. In te dalen in onderwijs dat ertoe doet.    

Het onderwijs dat ik nu online aanbied aan pabostudenten is, hoezeer ik ook mijn best doe, niet het onderwijs dat ik wil geven. Noodgedwongen bedenk ik online lessen en organiseer of volg ik bijeenkomsten en dat lukt aardig maar het treft mij niet meer. Ik word niet meer aangeraakt of aangedaan of aangesproken, niet meer meegenomen of in beweging gezet. Het hart is eruit.   

Waar mijn hoofd na een dag online werken vol zit, blijft mijn hart onvervuld. Opgelucht dat ik mijn werkzaamheden van die dag heb af kunnen ronden zeurt een vlak, onbestemd gevoel na in mijn lijf. En dat is nu precies waar het om draait in mijn onderwijs en in het onderwijs van alle leraren. Om dat nu veelal onvervulde hart wat juist zo vervuld moet zijn, vol met verhalen, met ervaringen, met ontmoetingen. Het hart dat gevoed moet worden zodat het het leven door de aderen kan laten stromen en kloppend reageert op allerlei gebeurtenissen, op blijdschap en droefenis. Met online onderwijs of afstandsonderwijs kan het hart niet voldoende gevoed worden omdat het contact in de groep onderling ontbreekt.   

Een voorbeeld. Tijdens een bijeenkomst op de hogeschool ben ik in gesprek over de praktijk van de studenten. Ik vertel over kleuteronderwijs en koppel theorieën aan hun inbreng en aan mijn ervaringen. Ik verwoord gevoelens, laat ervaringen tot leven komen, toon plezier en interesse, loop en beweeg en spreek met gebaren. Ik maak oogcontact, lach, luister en ben ontroerd. Ik zie reacties, verkleuringen in het gelaat, het verschuiven op een stoel, twinkelende ogen of een diepe zucht. Ik leg mijn hart erin.

Wie ik ben en wat ik bij me draag komt tot leven in het lokaal en in het samenzijn ontstaat een gezamenlijk verhaal, een herinnering.

Wie ik ben en wat ik bij me draag komt tot leven in het lokaal en in het samenzijn ontstaat een gezamenlijk verhaal, een herinnering. Of anders gezegd; een unieke ervaring, een voetafdruk die voor ieder anders is en bij de een dieper zal zijn dan bij de ander maar die wel wordt gemaakt. En zonder deze voetafdrukken kunnen we niet. Zonder ervaringen is er geen leven en valt het stil. Als er vanuit school alleen ‘droge’ lessen en activiteiten worden aangeboden met weinig interactie zoals nu veelal gebeurt bij het afstandsonderwijs valt het stil in alle hoofden en alle harten van leraren en leerlingen Als we weer terug naar ‘normaal’ gaan en als dat ‘normaal’ het opnieuw aanbieden is van ‘droge’ lessen en voorgeschreven activiteiten, maar dan fysiek in de klas, dan baart mij dat zorgen.  

Waarom? Het woord afstandsonderwijs klopt eigenlijk al niet. Onderwijs op afstand kan geen volwaardig onderwijs worden genoemd. Het onderwijsproces van ontmoeten, ontdekken en leren vindt namelijk altijd daar plaats waar onderwijsgevenden en zij die het ontvangen in nabijheid zijn van elkaar. Er aanrakingen plaatsvinden doordat het verhaal van de leraar herkenningen oproept bij de ander, er door het verhaal verbanden gelegd kunnen worden met eerder opgedane ervaringen en hier kennis aan gekoppeld kan worden. Zonder deze nabijheid waarin ervaringen worden gedeeld in het klaslokaal is er geen onderwijs. De relatie die leraar en leerling of docent en student aangaan maakt de ervaring, maakt het verhaal, brengt nieuwe kennis tot leven en vult het hart van allebei, wat zorgt voor levenslust en levenskracht; de lust en de kracht om te leven, te leren, te groeien en te bestaan.   

Daarom rust er bij leraren en docenten een belangrijke taak op de schouders, namelijk de verantwoordelijkheid om in constante nabijheid van de leerling te zijn. Wie is dit kind? Wie is deze scholier of student? Wat is zijn verhaal, hoe laat hij zich zien, wat spreekt uit het samenzijn in en buiten de klas? Dit vraagt om een sensitieve houding van de leraar en om een wakker waarnemingsvermogen zodat vragen en behoeftes die achter bepaald gedrag liggen gehoord en verstaan kunnen worden. Deze specifieke, pedagogische onderwijsprofessionaliteit is precies wat na maanden van afstandsonderwijs hard nodig is; indalen in nabijheid. Zo kan er onderwijs worden gegeven dat ertoe doet, wat wil zeggen: onderwijs dat een werkelijke werking heeft en niet vluchtig is.      

Maar wat gebeurt er nu, nu de scholen weer zijn gestart? Leraren willen een flinke inhaalslag maken, want de leerlingen hebben veel leerstof gemist. In het nieuws is te lezen over leerstofachterstanden en over zomerscholen om goed te maken wat verloren is gegaan. Met de vaart waarmee we online zijn gaan lesgeven willen we nu de crisis wegwerken. Een noodtoestand die in veel gezinnen een grote impact heeft gehad; een krachtige vormende werking. De uitwerking van deze impact, deze voetafdruk zal de komende tijd zichtbaar worden in het onderwijs. Ogenschijnlijk lijkt het misschien mee te vallen; de meeste leerlingen en studenten tonen zich flexibel en pakken de draad weer op. Leraren en docenten halen opgelucht adem; de periode van afstandsonderwijs wordt opzijgezet en het normale ritme kan weer worden opgepakt. 

Maar als we de coronacrisis opzijzetten en hiermee afstand nemen van de voetafdruk ervan is de kans groot dat er op het gebied van onderwijs een andere crisis ontstaat.

Maar als we de coronacrisis opzijzetten en hiermee afstand nemen van de voetafdruk ervan is de kans groot dat er op het gebied van onderwijs een andere crisis ontstaat. Een complexe situatie die zich zal kenmerken door kinderen, scholieren en studenten met onder andere onverwerkte ervaringen, met gedrag dat in eerste instantie ondefinieerbaar is, met een achterstand op persoonlijk ontwikkelingsniveau. De enorme, innerlijke en menselijke behoefte om aangeraakt te worden, om gevoeld te worden en nabij de ander te zijn is groter dan ooit.  

Om een onderwijscrisis en daarmee een innerlijke crisis in zowel leraar als leerling, docent en student door afstand te voorkomen is een inhaalslag in onderwijs in nabijheid hard nodig. Dit betekent voor ons als onderwijsprofessional dat we de komende tijd met volle aandacht kunnen zijn bij en kunnen vertrouwen op het kleine, het niet zichtbare, het nog verborgene, het nog niet weten of kennen, het krachtige, het kwetsbare en het eigene van eenieder aan wie wij onderwijs geven maar ook van onszelf. Met alle liefde die we als leraar of docent in ons hebben. Losgetrokken van ons vertrouwde bestaan en werk nodigt deze coronatijd ons uit om ons werkelijk te verbinden aan het kind, de scholier en de student. Pas als we de tijd nemen met aandacht en vol overgave op die bijzondere uitnodiging in te gaan zal er onderwijs in nabijheid ontstaan dat harten voedt en vervuld laat zijn.  

Marieke van Ierschot is docent pedagogiek en onderzoeker aan het Lectoraat Natuur & Ontwikkeling Kind van Hogeschool Leiden.