Sandwichinstituten, wantrouwen en bezuinigingen: tijd voor een masterplan! Wie doet mee?

12 september 2013

Het onderwijs moet haar taak opnieuw uitvinden, beter en goedkoper. De crisis dwingt ons en biedt kansen. Onderwijs heeft een nieuwe taal en nieuwe beelden nodig over leren en onderwijs. 'Die vinden we niet door met de sector twee weken de hei op te gaan, of tv-debatten over excellentie te organiseren,' stelt schoolleider Jan Fasen in een recente bijdrage aan de website JOOP.nl, 'maar door een groep te vormen van CEO’s, sociologen, filosofen, neurowetenschappers, onderwijskundigen, leraren, leerlingen, schoolleiders en ouders. Een dergelijke samenstelling rekent af met de illusie dat onderwijs een doel op zich is en dwingt ons buiten de eigen kaders te denken. Met zo'n landelijke groep kunnen we momentum grijpen om aan ons onderwijs-DNA te sleutelen. Een nationaal masterplan voor onderwijs. Niet vanuit de politiek, maar vanuit de samenleving ondersteund door de politiek. Wedden dat we oplossingen met elkaar bedenken die nu nog ondenkbaar zijn?'

Het onderwijs kenmerkt zich al decennia door een rituele dans van groepen leerlingen die dagelijks op vastgestelde tijden aanschuiven bij leraren die op hun beurt door de overheid vastgestelde leerstof overdragen op die leerlingen. Deze overdracht vindt plaats in gebouwen met lokalen en gangen. Wanneer je als leerling op de gang zit heb je blijkbaar geweigerd je te conformeren aan de rituele dans en verdien je straf. Het lokaal is dé piste waar het gebeurt en waar je als leerling luistert, aantekeningen overschrijft, belangstelling toont, beleefd bent en je erbij neerlegt dat opvoeden op deze manier goed voor je is. De leraren worden goed getraind in het uitvoeren van dit ritueel en de overheid controleert stipt met de wet in de hand. Ouders en samenleving staan aan de zijlijn.

Het zijn beelden van onderwijs die we allemaal kennen en die geëvolueerd zijn tot een systeem dat onderdeel uitmaakt van ons DNA. Dit systeem is heel lang heel succesvol gebleken. We zitten met ons onderwijs in de subtop van de wereld, dat voelt lekker, maar negeert elke prikkel om het systeem kritisch onder de loep te nemen. En dat is gevaarlijk, want alles wijst erop dat het systeem uit balans dreigt te raken. Drie factoren spelen daarbij een belangrijke rol.

Sandwichinstituten
Ten eerste zijn scholen sandwichinstituten geworden. Ze zitten klem tussen de overheid en de leerlingen. Wat de overheid wil staat haaks op wat de moderne leerlingen willen. Die laten steeds luider merken klaar te zijn met de aanbodgerichte klassikale rituele dans. Het keurslijf van moeten en dwang past niet meer bij de leerling van nu die buiten de school op allerlei manieren uitgedaagd wordt om te oefenen met vrijheid en verantwoordelijkheid. Het zijn de leraren die de gevolgen van deze onvrede in goede banen moeten leiden, terwijl de overheid de resultaatseisen opschroeft en de regie strak in handen neemt door de ene na de andere verplichte toets in te voeren. Het gevolg is dat scholen hun onderwijsprogramma inrichten naar de inhoud van de toetsten in plaats van naar hun leerlingen. Scholen leveren nog voldoende geslaagden af met de vereisten gemiddelden. Maar hoe lang houden we dat nog vol wanneer de weg ernaar toe door leerlingen als verwerpelijk en inefficiënt wordt ervaren en de leraren die resultaten voor de poorten van de hel moeten wegslepen?

Vertrouwen verliezen
Ten tweede zien we dat vertrouwde systemen in rap tempo vertrouwen verliezen. Niet alleen het onderwijssysteem, maar ook het bank-, bestuurs-, verzekerings-, milieu-, sport-, politieke- en waardensysteem staat op omkiepen. Integriteit en moreel handelen zijn geen vanzelfsprekendheden meer. Niet voor niets dat CEO’s van grote bedrijven als Shell, Akzo en DSM, maar ook het midden en klein bedrijf, nadrukkelijk ervoor pleiten om het onderwijs anders te organiseren. Om leerlingen voor te bereiden op het leven in algemeen brede zin in plaats van op afzonderlijke vakken. Om leiders en verantwoordelijke en creatieve burgers van ze te maken, die crises kunnen voorkomen en oplossen. Niet langer focussen op het slagen voor een diploma. Want om te slagen moet je je aanpassen aan anderen. Je wordt ontmoedigd om buiten kaders te denken en risico’s te lopen. Creativiteit en innovatie worden zo de kop in gedrukt.

Stille bezuinigingen
Ten derde is er nog de financiële situatie op scholen. In 2016 ontvangt mijn school bijna een miljoen minder Rijksbijdrage dan we in 2013 kregen bijgeschreven. Met dank aan de stille bezuinigingen uit het vorige kabinet. Dat is effe slikken, maar je kunt het ook zien als een zegen. Het huidige onderwijssysteem wordt daardoor onbetaalbaar, tenzij we het aanbod verkleinen en de klassen vergroten. Maar daar zal geen enkele oudergeleding mee akkoord gaan. Een uitgelezen moment om op zoek te gaan naar een manier van leren en onderwijs die beter bij deze tijd en de huidige samenleving past.

Ik ben beschikbaar, wie mee wil doen nodig ik van harte uit om deze beweging te starten. De toekomst van het onderwijs bepaalt de toekomst van ons land.

Lees verder

Jan Fasen (1962) is directievoorzitter van het Connect College in Echt-en projectleider 'persoonlijk leren' voor de Stichting Onderwijs Midden-Limburg. Hij schrijft een maandelijkse column in het vakblad voor voortgezet onderwijs 'Van 12 tot 18' en publiceert regelmatig zijn blogs ook via hetkind.org.

Joop.nl is een online opiniepagina, met een aantal vaste opiniemakers op verschillende terreinen.