Samen werken aan Bèta Burgerschap: 'het oefenen en ontwikkelen van het argumentatievermogen van leerlingen'

16 mei 2016

 In het vierjarige project Samen werken aan Bèta Burgerschap' zijn acht bedrijven, elf scholen (Primair Onderwijs en Voortgezet Onderwijs) en onderzoekers van de Saxion, de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Twente betrokken. Het wordt een bèta en techniek-programma dat niet alleen beroepsvoorbereidend is, maar ook burgerschapsvormend. Dit is een bijdrage aan de scholendebatreeks over Burgerschapsvorming dat momenteel plaatsvindt n.a.v. de documentaire Maatschappijleer (zie trailer). Op 15 juni is het slotdebat in De Balie in Amsterdam. 


Het zal worden ontwikkeld op basis van vier didactische principes, afkomstig uit het promotieonderzoek van Laurence Guérin: (1) het oefenen en ontwikkelen van argumentatievaardigheden, (2) het verbinden van verschillende perspectieven (netwerkleren), (3) het leren groepsgewijs beslissingen nemen en (4) het leren samen denken. Dit project wordt gefinancierd door TechYourFuture.

In de te ontwerpen leeractiviteiten ontwikkelen leerlingen hun bètageletterdheid (scientific literacy) door groepsgewijs maatschappelijke technologische vraagstukken (socio-scientific issues) op te lossen. De vraagstukken zijn de kern van authentieke leertaken in de klas en buiten school, bij bedrijven en/of maatschappelijke instellingen. De programma's wisselen leertaken die op school worden uitgevoerd, af met leertaken die in de bedrijven en/of maatschappelijke instellingen worden uitgevoerd, waardoor bedrijven en scholen een geïntegreerde en gevarieerde leeromgeving vormen. Zodoende leren leerlingen de relevantie van bèta en techniek, maar ook de maatschappelijke relevantie van techniek.

Bèta en techniek en Burgerschapsvorming
Wat hebben Bèta en techniek met Burgerschapsvorming te maken? Onderzoekers waarschuwen ervoor dat lage bèta-geletterdheid ertoe kan leiden dat burgers naïeve ideeën ontwikkelen over wetenschap en technologie en actuele discussies niet meer kunnen volgen. Burgers hebben bèta- en technische kennis en vaardigheden nodig om op gelijke voet en volwaardig te kunnen meedenken, meepraten en meebeslissen over maatschappelijke kwesties zoals schaliegas, gentech, armoede, kernenergie en klimaatverandering.

Bèta en techniek in het curriculum is derhalve niet alleen beroepsvoorbereidend, maar ook burgerschapsvormend. Met recht beschrijft de OECD het doel van Bèta en techniek als: 'Doel van wetenschap en techniek is ook het vermogen om kritisch te kunnen na denken over maatschappelijke technologische vraagstukken en het maken van afgewogen beslissingen met betrekking tot maatschappelijke technologische vraagstukken'. En volgens Day en Brice is het doel van Bèta en Techniek: 'Het hebben van geïnformeerde standpunten met betrekking tot sociale, morele, ethische, economische en milieu vraagstukken die gerelateerd zijn aan wetenschap en techniek.' Ook de PISA-documenten benadrukken het belang van bètageletterdheid: 'De vaardigheid om als reflectieve burger zich uit een te zetten met maatschappelijke technologische vraagstukken, en met het concept van wetenschap en techniek'.

Het behandelen van maatschappelijke technologische vraagstukken (socio-scientific issues) biedt een onderwijscontext om de ontwikkeling van bètageletterdheid te ondersteunen. Bèta en techniek als burgerschapsvorming vereist een andere didactische aanpak en een andere organisatie van het curriculum dan Bèta en techniek als beroepsvoorbereiding. Voor zulk burgerschap is het belangrijk dat de focus ligt op het leren argumenteren. Door het leren argumenteren in een context waarin leerlingen samen maatschappelijk-technologische vraagstukken oplossen, verwerven ze bèta- en techniekconcepten (scientific content knowledge) en verfijnen ze hun persoonlijke epistemologie met betrekking tot bèta en wetenschap (personal epistemology, dat wil zeggen: de eigen opvatting over hoe zulke kennis tot stand komt en gerechtvaardigd wordt). Samen met argumenteren worden deze twee elementen gezien als relevante aspecten van bètageletterdheid. Onderzoekers wijzen er bovendien op dat de behandeling van maatschappelijk technologische vraagstukken leerlingen motiveert voor bèta en techniek, doordat ze de kennis in een bredere context kunnen plaatsen en zodoende het algemene belang van bèta en techniek ervaren en inzien.

Voorlopige resultaten van het TechYourFuture (TYF)-onderzoek van Van Tuijl wijzen uit dat het (beroeps)beeld van bèta en techniek zich al vroeg vormt (9-14jaar). Leerlingen leren de link te leggen tussen bèta en techniek concepten en hun maatschappelijke implicaties, hetgeen vereist dat er authentieke onderwerpen behandeld worden in de lessen over maatschappelijk-technologische vraagstukken. Deze vorm van bètageletterd burgerschap leert leerlingen kritisch meedoen, meedenken en meebeslissen en tegelijkertijd wordt het probleemoplossend vermogen van de leerlingen ontwikkeld. Tenslotte wordt in documenten en onderzoeken over en naar 21ste century skills benadrukt dat probleemoplossende denkvaardigheden (cognitief en meta-cognitief) noodzakelijk zijn om als toekomstige en volwaardige burger te kunnen functioneren in de maatschappij.

Didactische principes
De kernactiviteit van democratisch burgerschap is groepsgewijze beraadslaging en besluitvorming. Om hieraan deel te nemen, moeten burgers kunnen discussiëren over alle mogelijke kwesties, oplossingen kunnen bedenken, discussiebijdragen en aangedragen oplossingen kunnen vergelijken en evalueren en tot overeenstemming kunnen komen. Om die reden is de competentie groepsgewijs probleem oplossen het doel van burgerschapsvormend bèta- en techniek onderwijs. Kenmerkend voor groepsgewijs problemen oplossen als voorbereiding voor dit soort burgerschap is het samen oplossen van authentieke problemen. De vier didactische principes die leidend zijn, zijn: (1) Argumentatie, (2) Netwerkleren, (3) Beslissing nemen, (4) Samen leren denken.

De problemen waarover burgers meedenken, meepraten en meebeslissen zijn vaak controversieel. Het zijn open vraagstukken waarop geen eenduidige antwoorden voorhanden zijn, ten aanzien waarvan inzichten onder experts omstreden zijn, en waarover de meningen in de maatschappij verdeeld zijn. Controversiële kwesties nopen tot integratie van kennen, denken en moreel afwegen en oordelen. De focus van burgerschapsvormend bèta- en techniekonderwijs is het oefenen en ontwikkelen van het argumentatievermogen van leerlingen. Het leren argumenteren vereist dat leerlingen oefenen in het leren onderscheid maken tussen redenen en beweringen, tegenwerpingen bedenken, andermans redenen en bewijsvoering beoordelen en integreren in de eigen argumentatie en bewijsvoering evalueren en op waarde schatten. We gebruiken de didactische uitwerking van Kuhn, Hemberger en Khait om de argumentatievaardigheden van leerlingen te ontwikkelen.

Ook nemen democratische burgers samen besluiten over mogelijke oplossingen. Om leerlingen hierop voor te bereiden is het volgens dit principe noodzakelijk dat ze oefenen in het bedenken van mogelijke oplossingen en het doordenken en overwegen van de consequenties ervan. Hiervoor gebruiken we de methodiek van Swartz. Leerlingen leren om systematisch alternatieven voor oplossingen te bedenken, de voors en tegens van de alternatieven te wegen door consequenties te doordenken en dit zowel op korte en lange termijn en op lokaal en globaal niveau.

In het beslissingen nemen houden burgers idealiter rekening met elkaar en met de gevolgen van hun besluiten. Voor zowel het argumenteren als het nemen van beslissingen is het van belang dat leerlingen leren perspectief te nemen. Dit betekent dat leerlingen moeten leren inzien wat de visies en belangen van anderen zijn. Burgerschapsvormend bèta- en techniek onderwijs oefent en ontwikkelt de vaardigheden om perspectief te nemen en samen beslissingen te nemen. Bij het onderzoeken en bespreken van maatschappelijke technologische vraagstukken leren leerlingen vanuit verschillende perspectieven te oordelen en perspectieven op elkaar te betrekken. Visies en belangen van verschillende actoren in maatschappelijke processen (verhoudingen, conflicten enz.) worden verkend en verwerkt. Künzli en Bertschy hebben hiervoor een didactiek ontwikkeld: netwerkleren.

Om te leren een probleem gezamenlijk op te lossen moet er een goede en zakelijke uitwisseling tussen de leerlingen tijdens het samenwerken plaatsvinden. Het betekent dat de leerlingen moeten leren hun standpunt uit te leggen op zo’n wijze dat het voor andere groepsleden begrijpelijk wordt hoe ze denken dat het probleem opgelost kan worden of welke stappen moeten worden gezet. De anderen kunnen het standpunt kritisch beoordelen en met tegenargumenten komen of aanvullingen suggereren. Elkaar uitdagen en elkaars argumenten bespreken en onder elkaar kennis uitwisselen heeft als doel om uiteindelijk tot een gezamenlijke analyse van het probleem te komen, mogelijke oplossingen te bespreken, alternatieven af te wegen en een gezamenlijke beslissing te nemen. Al deze stappen vereisen oefening van denkvaardigheden in interactie met medeleerlingen. De kern van het samenwerken ligt in de uitwisseling die leerlingen met elkaar hebben. Deze uitwisseling noemt Mercer “Exploratory talk”. Ook moeten leerlingen leren gezamenlijk samenwerkregels af te spreken en te volgen. Om dit te realiseren gebruiken we de methodieken van Dawes, Mercer en Wegeriff om samenwerken doeltreffend te organiseren en te ondersteunen.

Professionalisering van de leraar
Om dit alles te bereiken is het noodzakelijk dat leraren zich professionaliseren zodat ze zulke lessen kunnen ontwikkelen en implementeren, met name groepsgewijs probleem oplossen van de leerlingen kunnen begeleiden. Het vraagt van leraren dat ze bèta en techniek concepten kunnen inbedden in een breder onderwerp. Ook vraagt het van de leraren bijvoorbeeld dat ze leerlingen kunnen stimuleren tot nadenken, argumenteren, perspectieven nemen, beslissing nemen en uitdagen om kennis en oplossingsstrategieën te delen in de groep. Scaffolding speelt daarin een belangrijke rol. Van de Pol omschrijft scaffolding als de responsieve of contingente hulp van een docent aan bijvoorbeeld een groepje leerlingen. Aspecten die van belang zijn bij scaffolding zijn contingentie (het aanpassen van de hulp aan het niveau van de leerling), fading (het verminderen van de hulp als de leerling een gedeelte van een taak zelf kan uitvoeren) en transfer van verantwoordelijkheid (overdragen van de verantwoordelijkheid als de leerling een taak zelfstandig kan uitvoeren). In de praktijk kan een leraar dit toepassen door het stimuleren van uitleg en argumentatie in de klas. Tijdens het groepsgewijs probleem oplossen modelleert de leraar onder andere: discussie uitlokken, voorstellen en visies kritisch bevragen en eigen gedachten en perspectieven expliciteren. Door uitleggen aan elkaar en door elkaar bevragen, verbeteren en aanvullen, leren leerlingen hun kennis te delen en deze gezamenlijk te verbeteren. Van leraren wordt gevraagd dit te ondersteunen. Ook moeten ze zorgen voor geschikte leertaken: leertaken die bijvoorbeeld nopen tot uitwisseling tussen de leerlingen en die verschillende kennisdomeinen integreren.

Voortgang van het project
In september 2015 wordt gestart met de training en coachingsactiviteiten voor 25 leraren die deelnemen aan het project. De professionaliseringsactiviteiten zijn verdeeld over 6 maanden met een training van 3 uur per maand en 1 uur per maand aan coachingsactiviteiten. Leraren bereiden bij iedere training een opdracht voor en stellen leerdoelen vast. De opdracht passen ze dan toe in hun eigen klas. Tijdens de uitvoering worden ze opgenomen middels video en vervolgens wordt de video besproken met een coach. In dit project professionaliseren de leraren zich op de volgende gebieden: (1) het ontwikkelen van leeractiviteiten die maatschappelijke vraagstukken behandelen en het inbedden van bèta en technische concepten op basis van de vier didactische principes, (2) het organiseren en begeleiden van samenwerken, (3) het stimuleren van argumentatievaardigheden bij de leerlingen in een bèta en techniek context, (4) het scaffolden en (5) het stellen van vragen die leiden tot hogere-orde denken: vragen die analyse, evaluatie en eigen creatief denken uitlokken. In maart 2016 beginnen de leraren en de bedrijven met het ontwikkelen van leeractiviteiten die maatschappelijke technologische vraagstukken behandelen.

Drs. Laurence Guérin is onderzoeker van de kenniskring Daltononderwijs en Onderwijsinnovatie van de PABO in Deventer. Ze doet aan de Universiteit Utrecht promotieonderzoek naar burgerschapsvorming en duurzame ontwikkeling in het Daltononderwijs en is tevens onderzoeker voor TechYourFuture.

Trailer Maatschappijleer

Scholentour en slotdebat

Op 16 mei - 20.55 uur op NPO2 - wordt de documentaire Maatschappijleer uitgezonden door de VPRO. Vanaf 10 mei is  2Doc: Maatschappijleer al op tour gegaan langs middelbare scholen door het hele land waarbij docenten, schoolleiding en leerlingen naar aanleiding van de film met elkaar in debat gaan. Op woensdag 15 juni om 20.00 uur volgt het slotdebat in De Balie in Amsterdam waarbij afgevaardigden van de scholen, de politiek, beleidsmakers, docenten, leerlingen en de hoofdrolspelers uit de documentaire met elkaar in gesprek gaan over het begrip burgerschapsvorming en de vertaling daarvan naar de praktijk. Dit debat is bij te wonen in De Balie en live te volgen op deze pagina.

Wat is jouw verhaal bij burgerschapsvorming?

Via de politiek en via andere kanalen wordt het begrip Burgerschapsvorming en de urgentie ervan – ook voor onderwijs – steeds nadrukkelijker onder de aandacht gebracht. Maar waarover hebben we het dan? En waarover heb jij het dan? De documentaire biedt misschien enige input. Maar waarschijnlijk heb jij - als docent, leraar, schoolleider - je eigen beelden en verhalen erbij. We zijn vooral benieuwd naar die praktijkverhalen, dus van de mensen in het onderwijs of anderszins waarin ((goed) burgerschap of burgerschapsvorming zichtbaar wordt. Of misschien het begin ervan. Onze vraag is dus: in welke ervaring van jou, in welke lespraktijk, opvoedingssituatie zit de waarde van burgerschapsvorming opgesloten? En wat zie je jezelf dan doen? Heb je zo’n verhaal/moment, dan lezen we er graag over.

Deze blogs/verhalen (klein/groot) publiceren we vanaf de verschijning van de documentaire (16 mei) en gedurende de tien schooldebatten die worden gehouden.

Daan in het magazine #4 van hetkind

In het volgende magazine van hetkind over Grenzen in onderwijs en opvoeding - dat nu al te bestellen is en vanaf 11 mei verkrijgbaar is -  vindt u een vraaggesprek met Dan Faasen en zijn Schoolpraktijkdocent Riël van Gastel van het Theresialyceum in Tilburg. Het is een dialoog over de grenzen die mogelijk aan een opdracht tot burgerschapsvorming worden ervaren. Het magazine is een halfjaarlijkse uitgave, de verhalen en artikelen zijn bedoeld om het gesprek over goed onderwijs in scholen te stimuleren en te voeden.