'Regels zijn regels, maar wat zijn dat dan?'

4 mei 2013

Het onderwerp waarden en normen is decennialang, ook binnen de opvoedingswetenschap, als een truttig onderwerp afgedaan, maar sinds zo'n vijftien jaar staat het weer in het centrum van de maatschappelijke en politieke belangstelling. Dat is niet alleen maar positief, want de revival heeft vooral van doen met een overvragen van de pedagogiek door de politiek. Bas Levering sprak in februari 2012 op een onderwijsavond in Driebergen vanuit het thema"'Hoe de pedagogiek uit het onderwijs verdween en wat er daarna overbleef?'  Hieronder een artikel van zijn hand, als aanloop. ' Regels zijn regels, maar wat zijn dat dan?' 



Het waren minister-president Lubbers en zijn justitie minister Hirsch Ballin die eind jaren tachtig van de vorige eeuw naar aanleiding van de gestegen jeugdcriminaliteitscijfers richting opvoeding keken. Er moest maar weer eens worden opgevoed.

Als het eenzijdig is om de opvoeding de schuld geven van de problemen die de samenleving met de toegenomen criminaliteit en jeugdcriminaliteit heeft, is het kortzichtig om de oplossing van de problemen te zoeken in een terugkeer naar een ouderwetse morele opvoeding. De latere onderwijsminister Ritzen - het morele is inderdaad geen monopolie van het CDA - opende de discussie over de pedagogische opdracht van de school. Het leek erop dat doordat ouders het wat de morele opvoeding betreft lieten afweten de school onontkoombaar met de pedagogische taak werd geconfronteerd. In die begin jaren negentig werden ook theoretisch pedagogen voor advies op het ministerie uitgenodigd. De theoretisch pedagogiek had zich in de jaren tachtig wel degelijk met het onderwerp morele opvoeding bemoeid.

Zowel de onderzoeksprogramma's onder leiding van Spiecker aan de Vrije Universiteit in Amsterdam als dat van Van Haaften aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen hadden morele opvoeding en ontwikkeling tot onderwerp. De theoretische reflecties en het onderzoek beperkte zich echter tot de vorm, tot de metatheorie van morele opvoeding en ontwikkeling en tot de terughoudende manier waarop er in de Angelsaksische opvatting van 'liberal education' over inhouden werd gedacht. De theoretisch onderzoekers aan de bijzondere universiteiten leken zich verre van de inhoud te houden en hun wetenschappelijk voortreffelijke werk moet voor de traditionele achterban, die in die jaren nu juist aan een revival van de bijzondere identiteit van de wetenschappelijke instelling toe was, dan ook een regelrechte teleurstelling zijn geweest.

Ook minister Ritzen moet na hun adviezen met betrekkelijk lege handen hebben gestaan, want te horen krijgen dat de ouders er vooral zijn om op te voeden en de school vooral om te leren brengt het inhoud geven aan de pedagogische opdracht van de school natuurlijk niet echt naderbij. De oproep van minister Ritzen is vooral buiten de officiële instituten als serieuze opdracht aanvaard. Universitaire onderzoekers en lerarenopleiders verenigd in de zogenoemde NVO-VELON groep bijvoorbeeld hebben inmiddels een tweetal studies afgeleverd Na Vormende lerarenopleidingen in 1998, waarin bijvoorbeeld beargumenteerd werd dat de pedagogische opdracht door alle vakken heen gerealiseerd moet worden en geen geïsoleerde aangelegenheid kan zijn, volgde in 2004 Pedagogisch opleiden waarin voorbeelden van zogenoemde 'good practices' werden gepresenteerd.

Inmiddels zijn er aan hogescholen in Nederland een respectabel aantal lectoraten met de inhoud 'de pedagogische opdracht' ingesteld. Aan universiteiten is de pedagogiek in de traditionele zin door de dominantie van het empirisch-analytisch onderzoek in de onderzoeksscholen ISED en ICOR nagenoeg verdwenen, aan hogescholen lijkt het vak inclusief de bijbehorende praktijkgerichtheid opnieuw te worden uitgevonden.

Premier Balkenende komt de eer toe de waarden- en normendiscussie niet alleen op de politieke agenda te hebben geplaatst, maar ervoor te hebben zorggedragen dat iedere Nederlander er inmiddels de mond van vol heeft. Inmiddels waren het niet alleen de gestegen jeugdcriminaliteitscijfers, maar ook het steeds nijpender worden de problemen van de multiculturele samenleving die het onderwerp urgent hadden gemaakt. Balkenende vroeg advies aan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en de Raad vroeg mij om in het kader van de voorstudies het deel over de opvoeding te schrijven. Een jaar eerder was ik betrokken geraakt bij het werk van de studiegroep over de actualiteit van het geweten van het Soeterbeeck Instituut, het bezinningscentrum van de Katholieke Universiteit Nijmegen.

In het kader het werk aan mijn bijdrage aan de gezamenlijke bundel onder de titel "De zorgelijke staat van het geweten" heb ik zo'n 25 jaar eigen onderzoek naar morele opvoeding en ontwikkeling op een rij kunnen zetten. In de voorliggende tekst is vrijelijk uit die bijdrage en de WRR-voorstudie geput.

Het heeft er meer dan de schijn van dat vele deelnemers aan het waarden- en normendebat, ook zij die dat met klem tegenspreken,  een beeld van de jaren vijftig voor ogen hebben. Ook onze premier Balkenende wekte destijds meer dan eens die indruk als je hem over het onderwerp hoort spreken. Het zou immers om herstel van waarden en normen gaan. Veelal komt het neer op de wens dat ouders weer waarden en normen gaan overdragen en kinderen en volwassenen zich weer aan regels gaan houden.

De uitdrukking "Regels zijn regels!" drukt niet alleen een nadrukkelijk moreel appel uit om zich aan regels te houden, maar suggereert ook dat helder is wat regels zijn. Dat dat allesbehalve helder is zullen we in dit artikel proberen duidelijk te maken.

1. Allereerst bekritiseren we het idee dat het bij morele opvoeding om 'overdracht van waarden en normen' zou kunnen gaan door het 'dubbele falen van overdracht' uit te werken.
2. Vervolgens proberen we na te gaan waarover we het nu precies hebben als we over regels spreken en waarom bepaalde regels uit de tijd raken.
3. Ter afsluiting laten we zien dat er oude waarden zijn die niet verslijten. Twee bijzondere bijbelse regels blijken van groot sociaal-filosofisch belang.

Het dubbele falen van de overdracht

"Je kunt geen regels overdragen waar je je zelf niet aan houdt"
Dat is een inzicht dat velen zal overtuigen. Toch zoeken de morele pessimisten, die blijven klagen over de verloedering van waarden en normen onder de jeugd, het nog heel gemakkelijk aan de verkeerde kant. In 2003 werd me dat wel heel duidelijk. Op een mooie septemberdag raakte ik verzeild in de grijze golf die op dat moment de hallen van de Utrechtse Jaarbeurs uitstroomde richting Centraal Station. Als het om de bezoekersaantallen ging moet de 50+beurs 2003 in ieder geval geslaagd geweest zijn. Voor mij is het inmiddels mogelijk om in een dergelijk gezelschap zonder vermomming probleemloos aan participerende observatie te doen, maar in dit geval werd mij ook nog onderzoek met zogenoemde unobtrusive measures in de schoot geworpen.

Aan het begin van het Jaarbeursplein had zich een cordon jonge mensen opgesteld die de passerende senioren van folders voorzag over medicijnen tegen gewrichtspijnen en computercursussen voor ouderen. Na het passeren van de rij flyerende jongeren werd pijnlijk duidelijk waar de verloedering van waarden en normen in Nederland vandaan komt. Het Jaarbeursplein lag bezaaid met het foldermateriaal en er was geen mogelijkheid om te zeggen dat dat de schuld van de jeugd was. Het waren de aardige dames, aan wie door de week meer dan eens een dag of twee kleinkinderen werden toevertrouwd, en die keurige heren in hun vlotte pull-overs, die voor de onbeschrijfelijke rotsooi hadden gezorgd.

Lees achter deze link verder: Regels zijn regels, maar wat zijn dat dan

De poster over pedagogische opdrachten is afkomstig van website van GBS De Regenboog in Mariënberg