Paul Frissen als nar in onderwijstheater: vlijmscherp en humoristisch, confronterend en relativerend

15 november 2013

Zelden zo’n amusante en tegelijk ernstige onderwijsavond meegemaakt in Driebergen, schreef Gijs Verbeek in november 2013. De lezing van Paul Frissen was verbonden aan zijn laatste boek ‘De Fatale Staat’, waarin hij de politiek en de onderwijsinstituten wijst op het verband tussen vrijheid en tragiek, dan wel de betekenis ervan voor ontwikkeling, leren en onderwijs. Met zijn eerste stellingname zette hij de toon en ruim 150 toehoorders op scherp. ‘Ik denk dat het belang van onderwijs schromelijk wordt overdreven. En dat is maar goed ook.’ Een eerste indruk van Gijs, een opwarmertje voor een uitgebreider verslag.

Het verhaal van bestuurskundig filosoof Paul Frissen sloot naadloos aan op het betoog van psycholoog Paul Verhaeghe (12 september 2013) op dezelfde plek, waarvan hier een eerder verslag. Beide hoogleraren kennen de dynamiek van het huidige (meritocratische, neoliberale) systeem, en waarschuwen voor de donkere kanten ervan. Ook wijzen zij ons op de consequenties en spreken de mens als individu aan op zijn verantwoordelijkheid; een keuzevrijheid die er altijd is. Of, zoals Frissen het stelde: ‘Ook niets doen is een optie. Hoewel dat het moeilijkste is wat er is.’

Naar ik verwacht maakt het verhaal van Frissen ook de weg vrij voor Max van Manen, die aan het einde van het schooljaar (12 juni 2014) dan de zevende en laatste NIVOZ-onderwijsavond in Driebergen voor zijn rekening neemt. Van Manen – tegen die tijd overgekomen uit Canada -  schreef als eerste over het begrip Pedagogische Tact (1991), als het aankomt op wat er van de leraar nodig is in een onvoorspelbare en onbeheersbare onderwijspraktijk . Tact in de zin van aanwezigheid en beschikbaar zijn, vanuit een wederkerige, betrokken relatie. Of zoals Marcel van Herpen – verbonden aan NIVOZ en degene die Frissen had uitgenodigd – zei: ook in dit verhaal wordt een belangrijke context van ‘ons werk’ geschetst.

Vooraf waren mensen misschien wat terughoudend over een lezing van Paul Frissen, gelet op de iets mindere bezetting (normaal zit theater Maitland bijna vol op een Onderwijsavond). De titel van zijn laatste boek - De Fatale Staat -  is niet bepaald sexy en in eerste instantie bedoeld en geschreven voor mensen in politieke en bestuurlijke organen. Wat heeft de politieke arena nou direct met de onderwijspraktijk te maken? Als ik de recensies las, was het boek ook nog eens op een ‘hoog niveau’ geschreven. ‘Dan lees je het maar twee keer’ of ‘Dan probeer je het maar te begrijpen’ zou Paul Frissen zelf gezegd kunnen hebben.

Wegblijvers

Maar de wegblijvers kregen ongelijk. Wie een moeilijk en ingewikkeld betoog had verwacht, werd in Driebergen blij verrast. Frissen toonde zich als een ware nar: vlijmscherp en confronterend, zich bij regelmaat bedienend van een aangename en prikkelende absurditeit. (“De realiteit of werkelijkheid is soms zo absurd dat je het niet eens zelf kunt bedenken”). Vaak wist je niet of je erdoor moest lachen of bij wijze van spreken kon huilen. Zijn humor maakte ‘de tragedie’ die in zijn verhalen zat opgesloten tot kostelijke waar. Zozeer dat ik me soms afvroeg of ik niet bij de voorstelling van een bekende cabaretier zat. Laat twee woorden van de avond vallen bij een collega die er wél bij was (‘potvis’ en ‘consultatiebureau’) en je wordt gegarandeerd getrakteerd op een schaterlach en een anekdote van deze onderwijsavond.

Het gebruik van de term ‘nar’ – ter duiding van Frissens performance – is niet voor niets gekozen en moet ook zeker niet licht worden opgevat, laat staan als een belediging. Eén van de ‘vrijheden’ waarvan de nar zich aan het hof (hofnar) bediende, waren immers de vlijmscherpe kritieken die hij openlijk kon leveren. Hij deed dat op een dusdanige wijze dat de koning er (als het hem betrof) ook bijna niet boos op kon zijn. Tot een grens werd overschreden.

Op niet mis te verstane wijze hield Paul Frissen ook gisteren het onderwijsveld – leraren, schoolleiders, bestuurders – een spiegel voor. Om ze vervolgens hartgrondig toe te spreken. ‘Hou toch eens op met dat verschrikkelijke geklaag uit uw sector! Dat neemt echt niemand meer serieus!’ Zijn vriendelijke, doch dringende advies: ‘Ophouden daarmee. Nu, per direct!’

(Wordt vervolgd)

Hier lees je een uitgebreider verslag. Met meer inzichten en implicaties die op deze NIVOZ-onderwijsavond naar voren zijn gebracht.