Over tactvol handelen: 'Niets is zo onopgemerkt als dat wat vanzelfsprekend is’

15 juni 2014

‘Misschien,’ zo begint schoolleider Jeroen Goes uit Bilthoven, ‘moet ik ook maar eens een studie onderwijskunde of pedagogiek beginnen, onderzoek gaan verrichten en mezelf het wetenschappelijk vocabulaire eigen gaan maken. Om met eenzelfde eloquentie als prof. dr Max van Manen te kunnen vertellen over de kracht van pedagogisch tact.’ Jeroen doet verslag van een betekenisvolle Onderwijsavond in Driebergen en over een boek dat verplichte kost zou moeten zijn voor alle leraren.

--> De data en sprekers van de nieuwe serie Onderwijsavonden, die start op woensdag 10 september vindt u achter deze link. U kunt daar ook de kaarten en passe-partouts bestellen.



Max van Manen nam mij in een enthousiast betoog mee naar alles wat er in het onderwijs toe doet. In een ongekende overgave en met zijn schier oneindige anekdotes en verhalen toonde hij het beste voorbeeld van een onderwijzer die er toe doet, die het verschil weet te maken. Een onderwijzer die zich kwetsbaar durft op te stellen, een voorbeeld is. Een onderwijzer die zijn eigen verhalen schrijft om te kunnen lezen waar hij het verschil had kunnen maken of heeft gemaakt. Een onderwijzer die de aansluiting maakt met zijn toehoorders. In dit geval een volle theaterzaal (bijna 300 mensen) op landgoed De Horst.

Maar een leraar is vooral iemand die, zoals Luc Stevens in zijn afsluiting benadrukte, kan inspireren. ‘Want leerlingen komen namelijk niet voor jou om kennis op te doen, om te horen hoeveel iemand weet. Nee, ze zijn er om geïnspireerd te raken. Om vanuit inspiratie te groeien en meer te weten te komen van zichzelf, de ander en de wereld.’

Van Manen is een hoogleraar die zich vanaf de jaren zestig heeft verdiept in de fenomenologische pedagogiek. In een tijd waarin er in Canada en Noord Amerika meesmuilend werd geschreven over dit begrip en de uitwerking daarvan in Europa. In zijn nieuwe thuisland – Van Manen emigreerde in 1967 naar Canada – is daarin door zijn werk en toedoen verandering gekomen. Ook door de boeken die hij heeft geschreven weet hij inmiddels in vele landen veel onderwijzers en opvoeders te inspireren.

Door een lezing te geven over pedagogisch tact zet van Manen zich aan tot het schier onmogelijke: in woorden vatten wat niet in woorden te vatten is. ’Het tact is iets wat je ervaart wat niet te vatten is, wat je niet weet.’ Zo vatte hij het zelf deze avond samen. Of met weer andere woorden: ’Niets is zo onopgemerkt als dat wat vanzelfsprekend is.’

In deze volzinnen zit mijn waarheid van de avond besloten. Tijdens de korte pauze – na bijna twee uur te hebben geluisterd - zocht ik met een aantal andere toehoorders naar de juistheid van het pedagogisch handelen. Waar de een veronderstelde dat dit toch wel ergens beschreven zou moeten staan, konden we in de lijn van Van Manen vaststellen dat dit niet te beschrijven is. Het pedagogische tact is afhankelijk van de persoon, het individu, de situatie, het moment. Daar zijn kaders voor te geven, maar niet meer dan dat.

Het juiste pedagogisch tact ligt in het moment ingesloten; ’Ieder moment van onderwijzen is afhankelijk van jouw handelen.’ Juist het volledige besef daarvan, maakt het verschil.  Het besef dat tact voortkomt uit het geraakt zijn door de ander, 'being in touch'. Tact betekent letterlijk in contact staan. 'Con' staat immers voor het vergroten, vermeerderen. Dus het vergroten van tact: con-tact.

'Tact heeft zijn eigen vorm van kennis. Tact heeft te maken met wie je bent, en wie je wilt zijn.
Tact betekent dat je in con-tact bent met een kind.’

In het aanstekelijke enthousiasme van Van Manen – die in zijn lezing op een natuurlijke wijze, zonder dat hij er erg in had, wisselde tussen de Nederlandse en Engelse taal - , kwam zijn overtuigingskracht naar voren. In onderzoek liet hij studenten optekenen waar de leerkracht het (positieve of het negatieve) verschil had gemaakt. Het ligt onder meer besloten in het handelen van een docent, meer specifiek het kleine duwtje dat hij in staat is te geven. En bij de pedagogische opmerkzaamheid die daarvoor nodig is, in hoe hij dat duwtje op de juiste wijze, in de goede richting weet te geven. Het Engelse begrip nudging is daarbij meer omvattend:: She nudges the student in the right direction by saying just the right thing.

Max van Manen was na twee uur nog lang niet uitgesproken. Hij boeide, wist de relatie aan te gaan met zijn publiek en was daardoor inspirerend. Luc Stevens – tijdgenoot van Van Manen en zelf ook opgegroeid met de Utrechtse School en met pedagoog Martinus Langeveld als groot inspirator - benadrukte nog eens de essentie van de lezing. Bij mij zelf zingen de woorden van Van Manen nog in mijn hoofd rond als ik – eenmaal thuis, als de nacht aanbreekt - het boek erbij pak. Dan krijgen de verhalen nog eens extra betekenis. ‘Weten wat te doen, wanneer je niet weet wat te doen’ schreeuwt om gelezen te worden. Mij valt een aanbeveling op van Gert Biesta – de vorige spreker in Driebergen, op de achterzijde: 'Een hartstochtelijk pleidooi voor de noodzaak van pedagogisch kijken, spreken, denken en handelen. Met diepgang en oog voor de complexiteit van opvoeding en onderwijs’.

Aan hartstocht ontbrak het bij Van Manen zeker niet. En de noodzaak van een andere manier van kijken, spreken, denken en handelen, ervaar ik dagelijks in mijn onderwijspraktijk en het leven van alle dag. Laat deze inzichten en Van Manens werk tot verplichte kost worden voor iedere leraar in het basis- én in het voortgezet onderwijs!

Jeroen Goes is schoolleider op De Werkplaats in Bilthoven.