Over (schijn)verantwoordelijkheid: 'Leer het mij zelf te doen'

12 augustus 2017

Een van de meest bekende quotes van Maria Montessori is 'Leer het mij zelf te doen'. Kinderen verantwoordelijkheid geven over dingen die ze zelf kunnen was één van haar grote pijlers. Hiranthi-Molhoek Herlaar ziet echter ook bepaalde 'schijnverantwoordelijkheden' die worden gegeven door opvoeders, zoals door het gebruik van externe motivatietechnieken (straffen en belonen). Haar blog over het verschil tussen de soorten verantwoordelijkheid en wat de gevolgen ervan kunnen zijn. 

De echte verantwoordelijkheid die gegeven wordt is eerlijk, zonder nare nasmaak. Bijvoorbeeld het peuters zelf leren hun jas aan te doen: jas op de grond, staan bij de muts, armen in de mouwen en hoppa! Jas over je hoofd en hij is aan. Sluiting wil niet altijd meteen lukken, omdat de fijne motoriek daar nog niet voldoende voor ontwikkeld is, maar ze krijgen de jas wel zelf aan! Het zelf pakken en weer ophangen van de jas zijn verantwoordelijkheden die er meteen bij kijken komen: je kan het prima zelf, dus mag je het ook zelf doen. Voor ons een klein stukje zelfstandigheid, voor kinderen een geweldige OVERWINNING.

Met werkjes hetzelfde. Het is niet ván jou, maar als je ermee bezig bent valt het wel onder jouw verantwoordelijkheid. Dus: gebruiken zoals het bedoeld is en netjes opruimen zodra je er klaar mee bent.

Dit versterkt het verantwoordelijkheidsgevoel van kinderen. Ze voelen zich belangrijk, zelfstandiger, dat iemand op ze vertrouwt en in ze gelooft. En dat zorgt ervoor dat ze graag hun taak (wat die ook moge zijn) volbrengen. Lukt het ze niet? Bij echte verantwoordelijkheid voelen ze zich niet zo snel bezwaard om hulp te vragen; het helpt ze immers hun taak goed uit te voeren.

Schijnverantwoordelijkheid

Het tegenovergestelde van echte verantwoordelijkheid is schijnverantwoordelijkheid. Hierbij wordt (al dan niet bewust) gedaan alsof kinderen verantwoordelijk zijn, terwijl ze dit dus niet zijn. Er zijn twee soorten schijnverantwoordelijkheid:

1. Het kind denkt verantwoordelijk te zijn voor iets, maar de volwassene weet dat dit niet zo is. Denk bijvoorbeeld aan een huisdier: de eindverantwoordelijkheid ligt niet bij het kind, maar bij de volwassene.


2. De volwassene denkt het kind verantwoordelijk te houden, terwijl het de verantwoordelijkheid naar zichzelf (of iets buiten de beide partijen) trekt, bijvoorbeeld door middel van externe (extrinsieke) motivators: straffen en belonen.

Straffen en belonen

Naast dat het manipulatietechnieken zijn, vallen straffen en belonen onder schijnverantwoordelijkheden. Straffen, of consequenties opleggen, geeft de indruk dat het kind zelf voor de straf gekozen heeft. Belonen doet het tegenovergestelde: dat het kind de keuze had om de beloning al dan niet met open armen te ontvangen. Een paar voorbeelden:

• Voor het niet opruimen/rommel maken geldt een ‘consequentie’ (straf): het betreffende speelgoed wordt afgepakt, er kan een week niet mee worden gespeeld. De schijnverantwoordelijkheid hier is dat het kind niet verantwoordelijk is voor het opruimen/netjes omgaan met het werkje of speelgoed. Het wordt verantwoordelijk gemaakt voor het ontwijken van de straf. Heb je niet opgeruimd? Dan heb je blijkbaar voor de straf gekozen.


• Voor het zelf plassen op de wc krijgt ieder kind een sticker voor op de stickerkaart. Bij 10 stickers kan er een cadeautje uit de la worden uitgekozen. Van het plassen op de wc wordt iets uitzonderlijks gemaakt, het is blijkbaar een ongelooflijke opgave om zelf te doen. En blijkbaar is het ook nog eens iets heel vervelends, anders was er vast geen beloning nodig. Het kind wordt hier verantwoordelijk gemaakt voor het kiezen voor de beloning. Een ongelukje gehad? Dan wilde je blijkbaar de sticker niet HARD genoeg. Had je je plas maar moeten ophouden.

Door straffen en beloningen te gebruiken, krijgen kinderen het gevoel zelf niet goed genoeg te zijn, dat er niet in ze geloofd wordt, dat ze niet te vertrouwen zijn. Er zijn immers incentives nodig. Zonder die incentives waren ze blijkbaar niet aan te sporen geweest.

Maar hoe trek ik hiermee de verantwoordelijkheid dan naar mezelf toe?

Door consequenties (straf) en beloningen op te stellen, houd je de verantwoordelijkheid bij jezelf, in plaats van deze aan de ander te geven. De ander wordt niet uitgedaagd om zelf na te denken over wat het juiste is; wat juist is, wordt aangewezen door de straf/beloning. De echte verantwoordelijkheid wordt dus nooit uit handen gegeven.

LEES VERDER.

Hiranthi Molhoek-Herlaar is mede-oprichter van ouderplatform KROOST en schrijft daarnaast op de websites Liefdevol Opgroeien en Montessori Thuis.