Op weg naar kwaliteitsverbetering: 'Leraren werken en leren samen, geven betekenis, ontwikkelen visie'

21 augustus 2013

Onderwijsonderzoeker  Wim van Werkhoven  las en recenseerde het boek Improving Schools Through Teacher Leadership, werk uit 2005 van de Britse wetenschappers Alma Harris en Daniel Muijs. Daarin wordt beschreven welke condities gerealiseerd moeten worden om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren, vanuit de overtuiging dat de leraar daarbij een sleutelrol speelt. Maar hoe krijgt de onderwijsprofessionals het weer voor het zeggen op school?   Leiderschap als voorwaarde voor ontwikkeling. 'In deze opvatting werken en leren leraren samen, waarbij zij de betekenis van hun school met elkaar construeren en verfijnen. Dat proces leidt tot een met elkaar gedeelde visie en praktische doelstellingen.'

Als wordt gedacht aan kwaliteitsverbetering van het onderwijs, met een centrale rol voor de leraren, dan vraagt dat nogal wat. Het boek van de Britse wetenschappers Harris and Muijs, werkzaam op het Institute of Education (University of Warwick) zijn van mening dat het aanpassen van het onderwijs aan veranderende tijden het best gerealiseerd kan worden door het accent te leggen op het leiderschap van de leraar. In deze opvatting werken en leren leraren samen, waarbij zij de betekenis van hun school met elkaar construeren en verfijnen. Dat proces leidt tot een met elkaar gedeelde visie en praktische doelstellingen.

Het leiderschap van leraren wordt geconceptualiseerd als een geheel van gedragingen en praktijken die gezamenlijk worden ondernomen. Uit door de onderzoekers aangehaalde onderzoeken blijkt dat uitsluitend als aan deze condities wordt voldaan, de school zich langdurig kan aanpassen aan maatschappelijke ontwikkelingen.   

Voorbij het menselijk tekort

Het boek sluit erg aan op de bevindingen die ook in de context van het NIVOZ eerder zijn gevonden en waarnaar nog verder onderzoek wordt verricht. Het laat zien dat in de geïndustrialiseerde landen die in een fase zitten van overgang naar een informatieverwerkingsmaatschappij gelijksoortige onderwijsproblemen voorkomen. Ook worden er overeenkomstige suggesties gegeven. Wel is langzamerhand duidelijk geworden, dat er veel wordt gevraagd van de leraren aan gemeenschappelijk overleg en dat veranderingen onvoorspelbaar verlopen. Het menselijke tekort verhindert in vele gevallen een gewenste ontwikkeling. Duidelijk is ook dat wie wil werken aan verandering van zijn of haar school, daar veel motivatie, wilskracht, daadkracht en zelfvertrouwen voor nodig heeft.   Opvallend is dat in Nederland in toenemende mate de participatie van leerlingen aan het onderwijsleerproces en aan schoolinnovatie naar voren wordt gebracht. Daar wordt in dit boek met geen woord over gerept.   

Wim van Werkhoven is verbonden aan het NIVOZ, initiatiefnemer van hetkind.org
Het NIVOZ is een onafhankelijk Nederlands onderzoeks- en ontwikkelingsinstituut ten dienste van goed onderwijs. Vanuit een gefundeerd en geëmancipeerd mensbeeld en een daarop gebaseerde lange termijn visie op onderwijs verzamelt en verspreidt het NIVOZ onder meer (wetenschappelijke) inzichten uit binnen- en buitenland en geeft deze richting. 

Deel 1: Teacher Leadership: Theoretical Background

In het eerste deel wordt de theoretische achtergrond van leiderschap van leraren toegelicht. De verantwoordelijkheden van de leidende leraren worden besproken. De verhouding tussen de praktijk van leiderschap en de theorie van gedeeld leiderschap wordt aan de orde gesteld. Er wordt verwezen naar literatuur over schoolverandering en de positieve effecten van leiderschap. Voor de schoolorganisatie betekent een en ander onder andere dat: - de verantwoordelijkheid in hoge mate verdeeld is in de school; - beslissingen door de leraren gedeeld worden; - leraren autonoom zijn; - er ruime scholingsmogelijkheden voor de leraren en het team beschikbaar zijn.   

Deel 2: Enhancing Teacher Leadership

Deel 2 behandelt hoe leiderschap in scholen ontwikkeld en verbeterd kan worden. Het belang van de samenhang tussen professionele leergemeenschappen en leiderschap wordt nader uitgewerkt, evenals de beroepsontwikkeling in termen van verandering en leren. Ook wordt besproken wat de verantwoordelijkheid is van de directeur om leiderschap mogelijk te maken en te ondersteunen. De condities die door de leraren en de directie gerealiseerd kunnen worden, zijn onder andere: - het organiseren en het volgen van onderwijspraktijken van collega's en daarover   reflecteren; - het verkrijgen van kennis over curriculumontwikkeling; - het participeren in beslissingen op schoolniveau; - het leiding geven aan in-service training en teamontwikkeling; Voor politici, onderzoekers en schoolmedewerkers zijn de consequenties, dat het vooral gaat om het verzamelen en verspreiden van voorbeelden van goed leiderschap in scholen en de evaluatie van de invoering.   

Deel 3: Recent Studies and Evidence

In deel 3 wordt stil gestaan bij recente empirische evidentie van de relaties tussen leiderschap, school/leraar effectiviteit en leerprestaties. Aan de hand van een project, waar 23 basisscholen in Engeland bij betrokken waren, wordt  geconcludeerd dat de betrokkenheid van leraren in het nemen van beslissingen op school en klasseniveau samenhangt met corrigerend gedrag, open vragen stellen, uitleggen van hoofd- en bijzaken, stimuleren van communicatie met en tussen leerlingen en het creëren van een uitnodigende en plezierige klas. De samenhang tussen het leiderschap van de leraar en de leerprestaties van de leerlingen blijkt  wel aanwezig, maar hangt veel meer samen met de eerdere prestaties van de leerling. Aangenomen wordt dat de effectiviteit van leraren op de leerprestaties mede samenhangt met verschillen in interesse van de leraar in het taakaanbod (rekenen, lezen of aardrijkskunde), in de achtergrond van de leerlingen (leeftijd, bekwaamheid, geslacht),  in gedrag van de leerlingen (nieuwsgierig, aandachtig,  druk, rustig), in de schoolcontext (stad, dorp, kleine, groot) en in de rollen die hij heeft (contacten met ouders, hulpverlening). Vervolgens worden drie case -studies toegelicht. Het zijn voorbeelden uit een overzichtstudie van de onderwijzersvakbond in Engeland. Beschreven worden de mogelijkheden en belemmeringen bij het bestaan van gedeeld leiderschap. De les is duidelijk: iedereen in de school moet het uiteindelijk willen en doen.      

Deel 4: Future Directions for Teacher Leadership

Dit slotdeel bevat een nadere beschouwing over de feitelijke boodschap met betrekking tot leiderschap van de leraar en biedt een blik in de toekomst. De auteurs vatten samen dat leiderschap samen gaat met: - het ontwikkelen van een gezamenlijke visie op het onderwijs in de eigen school; - gedeeld leiderschap, gedeelde beslissingen en gedeeld risico; - het besef dat elke school varieert in context, geschiedenis, leiderschap, staf en    persoonlijke biografieën; - de aandacht op de leerlingen in termen van specifieke leerprestaties; - interventie op meerdere niveaus, namelijk op dat van de school, de klas en de leraar; - instructievoorwaarden zodat er samenhang bestaat tussen doelen en middelen; - het opzetten van professionele gemeenschappen of netwerken binnen en buiten de   school; - praktijkonderzoek en evaluatie.

Alma Harris & Daniel Muijs (2005). Improving Schools Through Teacher Leadership. Berkshire: Open University Press/McGraw-Hill Education.