'Onderwijsveld dient focus te verleggen naar gemeenschapszin, collectiviteit en wederkerigheid'

1 april 2016

Er ligt in het huidige discours over 'Onderwijs van de toekomst' - zie ook het adviesrapport van het Platform 2032 - een sterke focus op het belang van individuele persoonlijke ontwikkeling van kinderen en jongeren. De plannen staan bol van concepten als: ‘persoonlijke leerroute’, ‘leren op jouw manier’, ‘leren over jezelf en de wereld om je heen’, ‘ieder kind een eigen ontwikkelplan’ of ‘individuele leerroutes’. Volgens Edith Hooge - hoogleraar -  is dit een  zorgelijke ontwikkeling. Zij pleit voor een verbreding van de opdracht met een focus op ontwikkeling van gemeenschapszin, collectiviteit en wederkerigheid. Juist in deze tijd. 

In het advies uit oktober 2015 van het Platform 2032, het platform dat via een brede maatschappelijke discussie nadenkt over welke kennis en vaardigheden kinderen van nu nodig hebben om optimaal te kunnen functioneren in de samenleving van de toekomst, wordt persoonlijke ontwikkeling centraal gesteld voor het toekomstige onderwijs. Platform 2032 schetst een toekomstperspectief van onderwijs als persoonsvorming door ‘te ontdekken wie je bent, wat je belangrijk vindt en hoe je je verhoudt tot anderen’. Uiteraard worden ook het aanleren van basiskennis en -vaardigheden, de verdieping en verbreding daarvan, vakoverstijgend leren en denken en werken door het Platform genoemd als belangrijke elementen van het onderwijs van de toekomst, maar dan steeds overgoten met ‘het sausje van persoonlijke ontwikkeling’ door er direct achteraan te zeggen: “op basis van eigen mogelijkheden en interesses”.

Ook de tien plannen voor nieuwe Amsterdamse scholen, die na een internetstemming als beste van de 124 ingediende plannen die in het najaar van 2015 mogen worden uitgewerkt met ondersteuning van de gemeente Amsterdam, zijn voorbeelden van de eenzijdige focus op het belang van individuele persoonlijke ontwikkeling van kinderen en jongeren. De plannen staan bol van concepten als: ‘persoonlijke leerroute’, ‘leren op jouw manier’, ‘leren over jezelf en de wereld om je heen’, ‘ieder kind een eigen ontwikkelplan’ of ‘individuele leerroutes’.

Bij het nadenken over goed onderwijs (van de toekomst) doet de sterke focus op puur individuele persoonlijke ontwikkeling afbreuk aan de ontwikkeling van gemeenschapszin, gezamenlijkheid en wederkerigheid bij kinderen en jongeren. Met de zo sterke nadruk op de wenselijkheid van maatwerk, persoonlijke leerroutes of individuele leer- en ontwikkelplannen in het onderwijs, wordt een van oudsher heel belangrijke functie van onderwijs veronachtzaamd, namelijk de functie van het tot ontwikkeling brengen en onderhouden van collectiviteit en reciprociteit binnen samenlevingen (gemeenschappen). Dit kunnen micro-samenlevingen zijn, zoals op het niveau van een: buurt, familie, dorp, school, kerk, hobby-/vriendenclub of vereniging, en (macro-)samenlevingen op het niveau van een natiestaat, op continen- taal of wereldniveau. Dankzij de snelle informatietechnologische ontwikkelingen en de groei van sociale media is (de mogelijkheid van) gemeenschapsvorming op Europees, continentaal en mondiaal niveau meer aan de orde dan ooit.

Collectiviteit en wederkerigheid

Onderwijs is niet alleen van belang voor een individu, maar ook voor de samen- leving. Dit is geen nieuw inzicht, maar komt duidelijk tot uiting in de vijf hoofd- functies en -opdrachten van onderwijs die kunnen worden onderscheiden (Hooge, 2013, p. 15):

1. Kwalificatiefunctie: het aanleren van kennis, vaardigheden en houdingen als voor- bereiding op een vervolgopleiding en/of deelname aan arbeid.


2. Socialisatiefunctie: het aanleren en internaliseren van maatschappelijke, sociale, cul- turele en politieke normen, waarden en gedragingen voor het verwerven van een positie in de samenleving en het vervullen van meerdere sociale rollen.


3. Persoonsvormende functie: het stimuleren van de ontwikkeling van een eigen iden- titeit en onafhankelijkheid ten opzichte van de vigerende maatschappelijke orde en cultuur.


4. Pedagogische opdracht: jonge mensen helpen hun vermogen te ontwikkelen om zowel autonoom als sociaal betrokken te zijn.


5. Maatschappelijke opdracht: naast reguliere onderwijstaken allerlei vormen van extra ondersteuning en zorg aan te bieden in antwoord op allerlei maatschappelijke vragen en problemen die op het onderwijs afkomen.

Voor de vijf hoofdfuncties en -opdrachten volstaat onderwijs dat vooral individuele persoonlijke vorming centraal stelt, niet. Sterker, dergelijk onderwijs ondermijnt de ontwikkeling van capaciteiten en houding bij kinderen en jongeren die broodnodig zijn om te kunnen functioneren in welk(e) collectief of ‘samenleving’ dan ook: gezin, familie, vriendengroep, sociale omgeving (functie 2 tot en met 5), de micro-samenlevingen van vervolgopleidingen en arbeidsorganisaties (functie 1), en de bredere verbanden van grotere gemeenschappen, de samenleving of de maatschappij (functies en opdrachten 2 tot en met 5). Hiervoor hebben kinderen en jongeren capaciteiten en houding nodig, zoals: kunnen samenwerken, empathie, gezamenlijke belangen of behoeften kunnen zien, besef hebben van wederzijdse afhankelijkheid, onbaatzuchtig, dienend en/of leidend kunnen zijn, solidariteit, de individuele positie binnen het collectief kennen, enzovoort.

Door met het sociologische perspectief van gemeenschappen naar onderwijs te kijken, kan de huidige eenzijdige gerichtheid op individuele persoonlijke ontwikkeling van kinderen en jongeren worden verbreed met een focus op ontwikkeling van gemeenschapszin, collectiviteit en wederkerigheid.

Lees verder

Edith Hooge is hoogleraar Bestuur en Governance in het Onderwijs, op TiasNimbas in Tilburg/Utrecht. Haar bijdrage verscheen eerder op het NIVOZ Forum.

Videoregistratie Onderwijsavond

In oktober 2015 verzorgde Edith Hooge een Onderwijsavond in Driebergen, waarvan u hier een samenvatting van 50 minuten kunt bekijken.:


Edith Hooge, weergave van Onderwijsavond in Driebergen op 7-10-2015 from HETKIND.ORG on Vimeo.