Leerlingen intrinsiek motiveren met socratische onderzoeksgesprekken

26 november 2017

'Wat kunnen we nog verzinnen om leerlingen enthousiast te krijgen?' Dat was deze week de verzuchting van een docent in het voortgezet onderwijs die met haar team een prachtige, feestelijke dag voor de leerlingen had georganiseerd. 'We hadden ons nog nooit zo uitgesloofd, maar meer dan een enkele opgetrokken schouder zat er niet in. Leerlingen zijn alleen nog enthousiast over het einde van de schooldag.' Rudolf Kampers en Jan Ewout Ruiter vertellen hoe je een filosofisch gesprek zou kunnen voeren met leerlingen.


Wat kun je doen om de intrinsieke motivatie van leerlingen weer te zien ontstaan? Met welke vonk laat je het vuur van onderzoek en nieuwsgierigheid ontvlammen?

In onze praktijk bieden we een antwoord op deze vragen door heel concreet te werken met een aloud onderscheid tussen twee soorten kennis. Aristoteles maakte onderscheid tussen enerzijds theoretische, wetenschappelijke kennis of epistèmè en anderzijds praktische kennis, ook wel bezonnenheid, wijsheid of verstandigheid: phronèsis. Phronèsis is reeds aanwezige, maar verborgen kennis.

Om onderzoek door leerlingen te bevorderen en te initiëren, kun je als leerkracht socratische onderzoeksgesprekken faciliteren. Dat zijn gesprekken over vragen die leerlingen zelf bepalen en waarin ze geen epistèmè verwerven, maar phronèsis ontwikkelen, of beter: blootleggen en toetsen.  Het gaat vrijwel altijd om de vraag wat je in een bepaalde situatie het beste kunt doen. Dat was precies de invalshoek van Socrates. Wat zijn de verschillen tussen epistèmè en phronèsis, of -  simplificerend - tussen theoretische en praktische kennis?

Wij kiezen bewust voor het ontwikkelen van phronèsis in onderzoeksgesprekken in de klas. In die gesprekken wordt geen kennis overgedragen. Integendeel: de gespreksleider, veelal de docent, reikt geen inhoud aan en beperkt zich tot het faciliteren van het onderzoek van de leerlingen – overigens iets dat makkelijker lijkt dan het is. Met het socratische onderzoeksgesprek heeft iedere onderwijsgevende de tools om zijn of haar onderwijs beheerst en precies af te stemmen op de drijfveren en interesses van de leerlingen van dat moment.

Als schoolleiders, leerkrachten en ouders moeten we ons afvragen welke vormen van kennis en kennisontwikkeling wij in het onderwijs willen aanbieden. Het huidige onderwijssysteem is meer gericht op de overdracht van concepten dan op het doen van waarnemingen, meer op de uitleg van theorieën dan op onderzoek van ervaringen, meer op wetenschap en proefjes dan op intuïtie en reflectie.

Om die kloof te overbruggen en leerlingen, studenten en volwassenen de mogelijkheid te geven zich kennis  - ook wetenschappelijke kennis  - werkelijk eigen te maken, is het noodzakelijk ruimte te bieden aan de onderzoeker als persoon, aan zijn waarneming, verbeelding en intuïtie, en aan de ongekende denkkracht die kinderen en vooral jongeren zo uniek maakt. Als die basis is gelegd, is er ruimschoots motivatie voor projecten, experimenten en het vergaren van theoretische kennis en feitenkennis.

Het vertrekpunt is dus dat leerlingen in onderzoeksgesprekken phronèsis  ontwikkelen, niet dat ze om te beginnen worden volgestopt met epistèmè. Anders brengt onderwijs, zoals Socrates in de Phaedrus zegt, 'de leerling slechts de schijn van wijsheid bij, niet de zaak zelf '.

Filosofische gesprekken beginnen met een voor alle deelnemers betekenisvolle vraag, geformuleerd door een leerling. Het is een vraag die alle leerlingen door zelf na te denken én met een voorbeeld uit eigen ervaring kunnen beantwoorden. Enkele voorbeelden: Wat is helpen? Werkt straf? Hebben dieren rechten? Wat is oneindig? Wanneer mag je liegen? Nadat de leerlingen een vraag hebben vastgesteld, denken ze na over een concrete, eigen ervaring die aansluit op de uitgangsvraag. De leerkracht is gespreksleider die een socratische (niet wetende) houding heeft aangenomen. Hij luistert goed, stelt vragen en stimuleert de leerlingen dat ook te doen. Leerlingen onderzoeken niet alleen hun eigen ervaring, gedachten, gevoelens en handelingen, maar ook die van anderen. Ze gaan op zoek naar antwoorden op de uitgangsvraag: naar een kernbewering, naar wetmatigheden, naar de principes die er voor ieder persoonlijk echt toe doen. Als die zijn gevonden, wordt het gesprek afgerond en geëvalueerd.

Voorbeeld van een filosofisch gesprek

Vraag: Wat is leren?

Voorbeeld: Elise
'Ik speel keyboard en heb nu drie jaar les. Aan het einde van het tweede jaar was ik bezig met Somewhere Over The Rainbow. Ik vond het steeds moeilijker om al die noten van papier te spelen en stond op het punt gefrustreerd in huilen uit te barsten. Toen heeft mijn juf me een glaasje water gegeven en me de versie van Israel Kamakawiwo´Ole laten horen, die ik nog niet kende. Ze zei: ‘Die noten zijn niet moeilijk. Hoor hoe mooi het is. Tuur niet langer naar die bladmuziek: het gaat om de toon!’ Dat hielp: ik speelde het zo na. Binnenkort treed ik voor het eerst op met onze band.'

Wat voelde je toen je het zo naspeelde?
'Ik voelde me bevrijd, blij en trots: ik kon opeens iets nieuws.'

Wat dacht je?
'Aha, dus zo werkt dat!'

Wat deed je?
'Ik heb het vijf keer achter elkaar gespeeld, steeds anders.'

Wat is je conclusie uit je voorbeeld?
'Mijn juf hielp me door me iets vanuit een totaal andere invalshoek te laten zien, met oog voor de grote lijn in plaats van een detailaspect.'

Regel, wetmatigheid:
Je kunt helpen door iemand de grote lijn te tonen, zodat de details makkelijker zijn te overwinnen.

Principe:
Breng de hoofdzaken in beeld!

Meer informatie over filosofische gespreksvoering: Filosoferen aan de keukentafel (Scriptum 2015), Rudolf Kampers & Jan Ewout Ruiter

De auteurs zijn eigenaar van de maatschap Leren Filosoferen. Ze leiden socratische gesprekken en verzorgen cursussen en workshops Leren filosoferen.

Bronnen:
Jos Kessels, Socrates op de markt, Boom, Amsterdam 1999

Aristoteles, Ethica Nicomachea, vertaald door C. Pannier e.a., Historische Uitgeverij, Groningen 1999

Plato, Phaedrus, in Plato, verzameld werk vertaald door X. de Win, H.D. Tjeenk Willink, Haarlem 1962