'Ethiek is daar, waar de ander in afhankelijkheid een beroep op jou doet'
4 mei 2014
'Ethiek is daar, waar de ander in afhankelijkheid een beroep op jou doet' - Deze uitspraak typeert Emmanuel Levinas en zijn werk. In een artikel van Joachim Duyndam wordt de Joodse filosoof Levinas verder voorgesteld. Om in diens woorden te spreken: 'Ik ben vrij, omdat ik verantwoordelijk ben'. Wat betekent dit voor onderwijspraktijk en de relaties tussen collega's en met leerlingen?
De joodse Parijzenaar Emmanuel Levinas (1906-1995) is wereldberoemd als de filosoof van het gelaat. Of preciezer: het gelaat van de ander. Natuurlijk kan de vlag van zo'n etiket waardoor een filosoof bekend is, nooit de rijke lading van een hele filosofie dekken, maar in het geval van Levinas is de aanduiding toch wel raak. Zijn denken begint namelijk bij de ervaring die ik heb van het gelaat van de ander. Dit is voor Levinas een morele ervaring. Het is mijn ervaring van het 'aangesproken worden' door de ander.
De inhoud van het appèl dat de ander in deze morele ervaring op mij doet, is dat hij mij verantwoordelijk maakt. Levinas spreekt zelfs over uitverkiezing tot een oneindige verantwoordelijkheid. Deze verantwoordelijkheid in de eerste persoon, mijn verantwoordelijkheid voor de ander, vormt de kern van Levinas' filosofie. Een kern die dus gelegen is in de ervaring van het gelaat.
Alleen in relatie
Waarom gelaat? In de eerste plaats omdat het appel tot verantwoordelijkheid alleen in een rechtstreekse relatie met de ander vernomen kan worden. Het is geen algemeen appèl, voortkomend uit een ethische theorie, en gericht tot iedereen. Levinas formuleert niet een algemeen gebod of een universele oproep tot verantwoordelijkheid. Het gaat om mij. Ik ben uitverkoren tot verantwoordelijkheid, mij is deze taak tot zorg door de ander opgelegd. Hoe weet ik dat? Dat zie ik in het gelaat van de ander. Ik kan het weten doordat de ander mij aankijkt. Daarom begint het denken bij Levinas bij het gelaat van de ander.Dat de ander mij verantwoordelijk maakt, zoals Levinas zegt, is echter niet iets dat de ander dóet. het appel van de ander is niet een daad van een handelend subject. Het is een effect dat van de ander uitgaat, nog voordat hij of zij als subject iets gezegd of gedaan heeft. Het is, filosofisch gezegd, een effect van de ander als 'ander', het gevolg van de andersheid van de ander. Dit vormt een tweede betekenis van gelaat, en een verantwoordelijkheid
voor de ander, die hij oneindig noemt. Het gelaat van de ander drukt onmiddellijk zijn anderszijn uit. De ander als ander, gaat vooraf aan de ander als docent, als student, als patiënt, als klant, als vriend, als buurman, als adviseur of wat dan ook.Het beeld van de verantwoordelijkheid als uitnodiging maakt duidelijk dat vrijheid voortvloeit uit verantwoordelijkheid en dat verantwoordelijkheid dus voorafgaat aan vrijheid.
Lees verder
Prof. dr. Joachim Duyndam is als universitair hoofddocent filosofie verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Hij is Socrates hoogleraar Wijsbegeerte in het bijzonder met betrekking tot humanisme, mensbeeld, en geestelijke weerbaarheid.
Reacties